Ippolitow-Iwanow Michaił Michałowicz *19 (7) XI 1859 Gatczina (k. Petersburga), †28 I 1935 Moskwa, rosyjski kompozytor, pedagog i dyrygent. W latach 1875–82 studiował w konserwatorium w Petersburgu u N. Rimskiego-Korsakowa (kompozycja), J. Johannsena (teoria) i K. Dawydowa (dyrygentura). W latach 1882–93 przebywał w Tbilisi (dawniej Tyflis), przyczyniając się znacznie do rozwoju życia muzycznego w Gruzji; był współorganizatorem oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, współpracował przy organizacji miejscowej opery oraz koncertów symfonicznych. Zajmował się zbieraniem i badaniem folkloru gruzińskiego, także pełnił funkcję dyrektora szkoły muzycznej, w której wykładał teorię i historię muzyki. Uczniami jego byli m.in. Z. Paliaszwili, D. Arakiszwili. Od 1893 był profesorem, a w latach 1906–22 dyrektorem konserwatorium w Moskwie, gdzie wykładał teorię muzyki i kompozycji oraz prowadził klasę operową; do jego uczniów należą m.in. R. Glier, S. Wasilenko. W latach 1924–25 był dyrektorem konserwatorium w Tbilisi i prowadził tam klasę kompozycji (wśród uczniów m.in. A. Bałancziwadze). Działalność dyrygencka Ippolitowa-Iwanowa była również bardzo ożywiona – w latach 1895–1901 był dyrygentem chóru przy Rosyjskim Towarzystwie Chóralnym w Moskwie, w latach 1899–1906 dyrygentem teatrów operowych Mamontowa i Zimina oraz od 1925 Teatru Wielkiego w Moskwie. Prowadził premierowe spektakle oper Rimskiego-Korsakowa: Złoty kogucik, Bajka o carze Sałtanie, Nieśmiertelny Kościej. Od 1928 współpracował także z orkiestrą radiową w Moskwie. W latach 30. redagował dodatek Muzyka dla wsiech w magazynie „30 dniej”. W 1922 był przewodniczącym Stowarzyszenia Pisarzy i Kompozytorów.
Założenia artystyczne kompozytorów skupionych wokół Rimskiego-Korsakowa, wśród których Ippolitow-Iwanow spędził swą młodość, wywarły decydujący wpływ na jego zainteresowanie się folklorem. Dzięki wieloletniemu pobytowi w Tbilisi poznał bezpośrednio folklor gruziński, który z upodobaniem wykorzystywał w swej muzyce (szczególnie popularna stała się suita Szkice kaukaskie). Ponadto czerpał inspiracje z folkloru uzbeckiego, ormiańskiego, turkmeńskiego, rosyjskiego i innych; świadczą o tym tytuły utworów programowych (W stepach Turkmenii, Sceny muzyczne z Uzbekistanu), w których zwraca uwagę barwna instrumentacja będąca niekiedy rezultatem wykorzystania instrumentów ludowych. Wschodni koloryt cechuje również jego opery, które za życia kompozytora gościły wprawdzie na scenach teatrów Moskwy i Tbilisi, ale nie weszły do stałego repertuaru. Wśród utworów chóralnych znajdują się zarówno kompozycje religijne (Liturgia wg św. Jana Chryzostoma, Psalmy), jak i pieśni masowe; patetyczny charakter uzyskany konwencjonalnymi środkami muzycznymi mają utwory panegiryczne (Hymn pracy) i okolicznościowe kantaty. Główną zasługą Ippolitowa-Iwanowa jest jednak zwrócenie uwagi na bogactwo melodyczno-kolorystyczne muzyki orientalnej.
Literatura: S. Czemodanow M.M. Ippolitow-Iwanow, Moskwa 1933; S. Bugosławski Ippolitow-Iwanow, Moskwa 1936; L. Podzemskaja M. Ippolitow-Iwanow i gruzinskaja muzykalnaja kultura, Tbilisi 1963.
Kompozycje
orkiestrowe:
I Symfonia 1907
II Symfonia „Kardis” 1935
Scherzo symfoniczne op. 2, 1881
Kawkazskije eskizy op. 10, suita symfoniczna, 1894
Iwierija op. 42, suita symfoniczna, 1895
Tiurkskije fragmienty op. 62, suita symfoniczna, 1930
W stiepiach Turkmienistana op. 65, suita symfoniczna, 1934
Muzykalnyje kartinki Uzbiekistana op. 69, suita symfoniczna, 1934
Suita katalońska op. 79, suita symfoniczna, 1934
1917 god, poemat symfoniczny, ok. 1919
Mcyri op. 54, poemat symfoniczny, wg M. Lermontowa, 1929
Rapsodia armeńska op. 48, 1895
Tiurkskij marsz op. 55, 1925
Iz piesien Ossiana op. 56, 1925
Epizod iz żyzni Szuberta op. 61, 1928
Jubilejnyj marsz ku czci K. Woroszyłowa, op. 67, 1931
Na posidiełkach, fantazja na bałałajki i orkiestrę, 1931
kameralne:
Kwartet fortepianowy op. 9, 1893
Kwartet smyczkowy op. 13, 1894
4 pjesy na armienskije narodnyje tiemy na kwartet smyczkowy, 1933
Wieczer w Gruzii, kwintet na harfę, flet, obój, klarnet i fagot, 1934
Sonata skrzypcowa op. 8, 1895, wersja orkiestrowa jako Sinfonietta op. 34, 1902
Priznanije na wiolonczelę i fortepian, op. 19, ok. 1900
Romanticzeskaja bałłada na skrzypce i fortepian op. 20
miniatury fortepianowe
wokalne i wokalno-instrumentalne:
opracowania pieśni ludowych na głos z fortepianem
ok. 100 romansów i pieśni na głos z fortepianem, m.in.:
Pieśni normandzkie op. 27
5 pieśni biblijnych op. 40
10 sonetów Szekspira op. 45
3 pieśni kirgiskie na głos, flet, obój, klarnet i fagot, 1931
ok. 60 utworów chóralnych, m.in.:
Kantata pamięci Puszkina na chór dziecięcy i fortepian, op. 26, ok. 1880
Psalm CXXXII i CXXXIII na chór kościelny, op. 29
Kantata pamięci Żukowskiego na chór mieszany i fortepian, op. 35
Liturgia św. Jana Chryzostoma na chór mieszany, op. 37
Hymn pitagorejski na cześć wschodzącego słońca na chór, 10 fletów, 7 klarnetów, 2 harfy i organy ad libitum, op. 39, sł. A. Afmiteatrow, 1904
Hymn pracy na chór mieszany, orkiestrę symfoniczną i dętą, op. 59, 1934
pieśni masowe
sceniczne:
Ruth, opera, libr. wg A.K. Tołstoja, 1886, wyst. Tbilisi 1887
Azra, opera, sceny biblijne, 1888, wyst. Tbilisi 1890
Asia, opera, libr. wg I. Turgieniewa, 1899, wyst. Moskwa 1900
Izmiena, opera, libr. wg A. Sumbatowa, 1909, wyst. Moskwa 1910
Szpion, opera, 1912
Ole iz Nordlanda, opera, 1916, wyst. Moskwa 1916
Posledniaja barrikada, opera, libr, wg N. Kraszeninnikowa, 1933
instrumentacja I aktu i dokomponowanie aktów II–IV do opery Żenit’ba Musorgskiego, 1931, wyk. radiowe Moskwa 1931
muzyka teatralna i filmowa.
Prace:
Gruzinskaja narodnaja pieśnią i jejo sowriemiennoje sostojanije, „Artist” 1895 nr 45
Uczenije ob akkordach, ich postrojenije i razrieszenije, Moskwa 1897
50 let russkoj muzyki w moich wospominanijach, Moskwa 1934
Biesieda o muzykalnoj rieformie w Turcyi, „Sowietskaja Muzyka” 1934 nr 12
Nieskolko słow o szkolnom pienii, „Sowietskaja Muzyka” 1935 nr 2