Hofmannsthal [hof~] Hugo von, *1 II 1874 Wiedeń, †15 VII 1929 Rodaun (k. Wiednia), austriacki poeta, prozaik, dramaturg, librecista. Studiował prawo i romanistykę (1899 doktorat); działalność literacką rozpoczął jeszcze jako gimnazjalista, publikując od 1890 wiersze, utwory dramatyczne i eseje. Hołdował w nich skrajnemu estetyzmowi oraz symbolice śmierci i przemijania (Der Tod des Tizian 1892, Terzinen über Vergänglichkeit 1896). W latach 1900–06 „pragnienie żywej rzeczywistości” skierowało go w stronę dramatów, w których pod powłoką antycznego mitu dał wyraz ekspresji i psychologii życia współczesnego (Elektra 1903, Oedipus und die Sphinx 1905, König Oedipus 1906). Twórczość Hoffmansthala po 1906 była — wg jego własnych słów — „zadośćuczynieniem tradycyjnym wymogom teatru” w rozmaitych przejawach; czerpała impulsy ze średniowiecznego misterium, teatru barokowego i ludowego (Jedermann 1912), pantomimy, baletu i opery. Hofmannsthal był współinicjatorem corocznych (od 1917) festiwali teatralno-muzycznych w Salzburgu (Salzburger Festspiele). Osobnym rozdziałem w twórczości Hofmannsthala jest jego 29-letnia współpraca z R. Straussem. Po paru projektach niezrealizowanych (balet Der Triumph der Zeit 1900, opery — Semiramis wg Calderona 1905, David und Saul wg Rückerta i Dantons Tod wg G. Buchnera 1906) zaowocowała ona serią wspólnych dzieł (Elektra, Rosenkavalier, Ariadne auf Naxos, Die Frau ohne Schatten, Arabella), które stały się odnowieniem niemieckiego teatru operowego po Wagnerze. Od czasu Wesela Figara „nie cieszyła się muzyka takim partnerstwem” (R. Rolland). Niezwykła muzyczność tekstów operowych Hofmannsthala oraz „łagodnie sterujące oddziaływanie poety na muzyka” (W. Schuh) sprawiły, że libretta Hofmannsthala były dla kompozytora nieprzerwanym źródłem inspiracji. Strauss nazywał go „Da Pontem i Scribe’em w jednej osobie” (list do Hofmannsthala z 21 IV 1909), poddawał się jego sugestiom i namowom („obiecuję Panu, że zdejmę z siebie wagnerowski pancerz muzyczny”, list z 1920) oraz wyszedł naprzeciw dążeniom Hofmannsthala do „odzyskania dla niemieckiego teatru muzycznego pogodnie lekkiego elementu mozartowskiego” (M. Mehl).
Edycje: Gesammelte Werke, red. H. Steiner, 14 t., Frankfurt n. Menem 1946–66; R. Strauss, Hugo von Hofmannsthal. Briefwechsel, red. F. i A. Strauss, oprac. W Schuh, Zurych 1952, 2. wyd. 1954.
Literatura: H. Holländer Hugo von Hofmannsthal als Opernlibrettist, „Zeitschrift für Musik” XCVI, 1929; E. Staiger Betrachtungen zum Rosenkavalier, w: Dichtung und Musik, Zurych 1947; E. Wellesz Hofmannsthal and R. Strauss, „Music and Letters” XXXIII, 1952; E. Kuryluk Hugo von Hofmannsthal, w: Wiedeńska apokalipsa, Kraków 1974.
wokalno-instrumentalne:
F. Martin Jedermann — Monologue na baryton i fortepian lub orkiestrę, 1943
R. Strauss Tüchtigen stellt das schnelle Glück, kantata, 1914, niewydana
pieśni K. Prohaski, E.W. Sternberga, H. Sutera i innych
opery:
R. Strauss Elektra 1908, wyst. Drezno 1909
R. Strauss Rosenkavalier 1910, wyst. Drezno 1911
R. Strauss Ariadne auf Naxos 1912, wyst. Stuttgart 1912
R. Strauss Die Frau ohne Schatten 1917, wyst. Wiedeń 1919
E. Wellesz Alkestis, wyst. Mannheim 1924
R. Strauss Die ägyptische Helene 1927, wyst. Drezno 1928
R. Strauss Arabella 1929–32, wyst. Drezno 1933
A. Czeriepnin Die Hochzeit der Sobeide 1930, wyst. Wiedeń 1933
balety:
A. v. Zemlinsky Das gläserne Herz 1900–04, libretto Hofmannsthala Der Triumph der Zeit, niewystawiony
E. Wellesz Achill auf Skyros 1925, wyst. Stuttgart 1926
R. Strauss Josephslegende 1914, wyst. Paryż 1914
R. Strauss Der Bürger als Edelmann 1917, muzyka baletowa do komedii Moliera, wyst. Berlin 1918.