Hoene Wroński Józef, *23 VIII 1776 Wolsztyn (Poznańskie), †9 VIII 1853 Neuilly, polski filozof, matematyk, reformator wiedzy. Do szkół uczęszczał w Poznaniu, zdobył wykształcenie wojskowe, brał udział w powstaniu kościuszkowskim. W 1797 udał się na studia filozoficzne do Niemiec. Następnie zamieszkał we Francji: w 1800 w Marsylii, w 1810 w Paryżu, do 1840 w Neuilly. Największy rozgłos uzyskały jego prace matematyczne oraz doktryna mesjanizmu. Jest też autorem „absolutnej filozofii muzyki” (Philosophie absolue de la musique ou Génération esthétique des sons par la loi de création, rkp. Paryż, czerwiec 1832). Praca ta nie została wydana, a jej rękopis zaginął; C. Durutte opublikował jedynie jej fragmenty, a i to w wersji niepełnej, z opuszczeniami i własnymi streszczeniami niektórych części. W rękopiśmiennej kopii jest jednak obecnie dostępny ten fragment w całości, nadto inne jeszcze fragmentaryczne studia Hoenego Wrońskiego, poświęcone akustyce muzycznej, teorii gamy, teorii akordów oraz „techniki muzycznej”. „Filozofia muzyki” miała, zgodnie ze swą pełną nazwą, dostarczyć estetyce muzyki, pojętej jako wiedza muzyczna, podstawowych zasad, przeto dać ostateczne rozwiązanie głównych zagadnień muzycznych w duchu teorii uniwersalnej i skrajnie racjonalnej. Stanowiła ona w okresie romantyzmu pewną odmianę rzadkich wówczas doktryn neopitagorejskich; proponowana przez nią harmonia liczb stanowiła jej racjonalistyczny, a nie mistyczny aspekt. Przedmiotem muzyki stawało się w niej piękno szczególne, polegające na przyczynowości estetycznej (analizowanej przez Hoenego Wrońskiego), a przejawiające się „ucieleśnieniem rozumu w dźwiękach” („la corporification de l’intelligence dans les sons”). Ta filozoficzna definicja muzyki Hoenego Wrońskiego odegrała wielką rolę w późniejszej recepcji jego doktryny muzycznej, choć nie zawsze była interpretowana całkowicie w duchu jej twórcy (poznanie tej definicji przez Varèse’a odegrało zasadniczą rolę w ukształtowaniu jego własnej idei muzyki).
Hoene Wroński poszukiwał „prawdziwego systemu tonalności”, ugruntowanego na dwóch podstawowych, względem siebie całkowicie heterogenicznych, zasadach – zasadzie fizycznej i intelektualnej – a nadto uwzględniającego zasadę trzecią, wprowadzającą warunki antropologiczne i sprzymierzającą obie poprzednie. Tą drogą doszedł on do własnej gamy (skali), zbudowanej wyłącznie na tzw. „liczbach rytmicznych”, tj. liczbach wynikających z równania Gaussa: x = 2n + 1. Tym samym do budowy gamy diatonicznej i chromatycznej zostały dopuszczone liczby 1, 2, 3, 5 i 17 (liczby większe mogły już służyć tylko generacji gamy enharmonicznej lub gam wyższych, nieznanych), zaś wyłączone 7, 11 i 13. Dzięki wynikającym z tej skali interwałom rytmicznym zagadnienia wynikające z temperacji skal zostały wyeliminowane, gdyż interwały danej skali są sobie równe z dokładnością nie przewyższającą komatu. System Hoenego Wrońskiego stosował się tak do melodyki, jak akordyki i rytmiki, niemniej jego pełniejsze rozwinięcie przedstawił dopiero C. Durutte. Z teorii Hoenego Wrońskiego płynęły jednak liczne inspiracje. Oparcie systemu harmonicznego na „prawie tworzenia” prowadziło do uznania wielu akordów znanych z muzyki neoromantycznej, lecz nie uwzględnianych przez akademicką teorię harmonii, a nawet – do wprowadzania akordów całkowicie nieznanych. Harmonia została teraz pojęta nie jako synteza, podporządkowująca elementy jednej zasadzie, lecz jako wzajemna adaptacja dwóch zasad heterogenicznych – syntetyzującej i analizującej. Wyraz algebraiczny harmonii pozwalał na pojmowanie jej jako gry wszelkich możliwych kombinacji interwałowych w ramach konstrukcji akordu, przy czym elementem fundamentalnym była w tym systemie kwinta jako element neutralny, podczas gdy obie tercje stawały się pierwotnymi elementami polarnymi: tercja mała – biegunem ujemnym, tercja wielka – biegunem dodatnim.
Idee Hoenego Wrońskiego wpłynęły silnie, poza Durutte’em, który był ich bezwarunkowym orędownikiem, na późniejsze teorie Charlesa Henry’ego, Władysława Witkowskiego i Ernesta Britta.
Literatura: B.J. Gawęcki Wroński i o Wrońskim. Katalog prac filozoficznych Hoenego Wrońskiego oraz literatury dotyczącej jego osoby i filozofii, Warszawa 1958 – zawiera pełną bibliografię, z czego pozycje dotyczące muzyki w języku polskim: Hoene Wroński. Filozofia absolutna muzyki (fragm.), „Muzyka” 1928 nr 10; W. Witkowski Zasady matematyczne muzyki, Warszawa 1887; A. Simon Hoenego Wrońskiego filozofia muzyki, „Muzyka” 1925 nr 3; P. Chomicz Istota muzyki, „Gazeta Literacka” 1927 nr 34–35; P. Chomicz Hoenego Wrońskiego filozofia muzyki, „Lwowskie Wiadomości Muzyczno-Literackie” III, 1928 nr 5, oraz w: Wronskiana, red. J. Braun, Warszawa 1939; K. Régamey Filozofia muzyki Wrońskiego, oraz Jeszcze o teorii muzyki Wrońskiego, „Zet” I, 1932 nr 6 i nr 9; J. Braun Aperçu de la philosophie de Wronski, Rzym b. r. (po 1966) oraz La metafisica dell’assolute e J.M.H. Wroński, Rzym b. r.; A. Sikora Posłannicy słowa, Warszawa 1967; Ph. d’Arcy Hoene Wroński. Une philosophie de la création, Paryż 1970; M. Bristiger Teoria muzyki C. Durutte’a (przypadek wpływu filozofii polskiej na francuską myśl muzyczną), „Muzyka” 1972 nr 2, oraz Webern e Bach, Varèse e Hoene Wroński. Radici romantiche del pensiero musicale di due musicisti, w: Comporre arcano. Webem e Varèse poli della musica moderna, red. A. Fiorenza, Palermo 1985.
