Hildegarda z Bingen św., *1098 Bermersheim k. Alzey (Palatynat), †17 IX 1179 Rupertsberg k. Bingen, niemiecka pisarka, poetka i kompozytorka, OSB. Pochodziła z rodziny szlacheckiej. Od 8. roku życia przebywała w nowicjacie u benedyktynek w Disibodenbergu nad Nahe pod opieką Juty z Spanheim. Mając 15 lat wstąpiła do klasztoru, gdzie zapewne uzyskała podstawowe wykształcenie. Po śmierci Juty (†1136) Hildegarda została przełożoną klasztoru żeńskiego w Disibodenbergu. W latach 1147–50 ufundowała nowy klasztor na Rupertsbergu k. Bingen (dolina Renu), dokąd przeniosła się z 18 siostrami i gdzie przebywała do końca życia. W latach 1160–70 odbywała podróże po Niemczech i Francji, głównie w sprawach Kościoła. Ok. 1165 założyła filię swego klasztoru w Eibingen k. Rüdesheim. Po jej śmierci rozpoczęto proces kanonizacyjny, który nie doprowadził do kanonizacji, przyczynił się jednak do umieszczenia imienia Hildegarda w Martyrologium rzymskim (święto 17 września – dzień zgonu) oraz do zgromadzenia bogatego zbioru dokumentów, akt i innych źródeł dotyczących jej życia i działalności.
Hildegarda, nazywana „reńską Sybillą”, zaliczała się do najsłynniejszych kobiet w średniowiecznych Niemczech. Wielu dostojników świeckich i kościelnych (Konrad III Hohenstauf, Fryderyk I Barbarossa, Bernard z Clairvaux, papieże, książęta i inni) zasięgało jej rad nie tylko w sprawach Kościoła, lecz także polityki, dyplomacji, lecznictwa i innych; Hildegarda pozostawiła wiele prac z zakresu teologii, hagiografii, medycyny i nauk przyrodniczych, zajmowała się twórczością literacką, kompozytorską, zagadnieniami językowymi (próby stworzenia nowego języka i nowego alfabetu); prowadziła też praktykę lekarską. Szeroki zakres i znaczenie prac Hildegardy oraz jej działalności sprawiły, że jest ona uważana za jedną z najwybitniejszych indywidualności średniowiecznej Europy.
Wzmianki o muzyce pojawiają się w różnych pracach Hildegardy. Najpełniej jej poglądy wyraża polemiczny list do prałatów z Moguncji, w którym stwierdza, że muzyka, także wykonywana na instrumentach, służy przypominaniu sobie przez duszę rajskiej harmonii. Dla historii muzyki największe znaczenie mają dwa dzieła Hildegardy. Pierwsze z nich stanowi pochodzący z początków lat 50. zbiór Symphonia armonie celestium revelationum, który zawiera 77 (według I.D. Benta) lirycznych poematów z muzyką zanotowaną neumami wczesnogermańskimi; są to 43 antyfony, 18 responsoriów, 7 sekwencji, 4 hymny, 1 Kyrie, 1 alleluja i 3 utwory trudne do jednoznacznego określenia pod względem formalnym. Zbiór ten zachował się, wraz z innymi dziełami Hildegardy w rękopisie z ok. 1175 (niegdyś biblioteka opactwa benedyktynów w Dendermonde, sygnatura ms. 9, od 2017 w bibliotece Katholieke Universiteit w Leuven, bez sygnatury) oraz w tzw. Riesenkodex (Wielki Kodeks Hildegardy) z lat 80. XII w. (Wiesbaden, Hessische Landesbibliothek, sygnatura ms. 2). Drugie dzieło muzyczne Hildegardy, Ordo virtutum – sceniczny, religijno-alegoryczny moralitet – zawiera 82 melodie i z uwagi na czas powstania stanowi ważne ogniwo w dziejach dramatu. Jego treścią jest walka o Duszę pomiędzy Diabłem i 16 Cnotami (kuszenie, odejście od cnoty, upadek i nawrócenie). Dzięki jasno wyrażonej treści dydaktycznej utwór ten zbliża się do średniowiecznych dramatów liturgicznych, od których różni się psychologiczno-mistycznym ujęciem tematu. Przypuszcza się (P. Dronke), że Ordo virtutum złączone było integralnie z Symphonia, tworząc jednolity cykl śpiewów.
Powstanie zespołu kompozycji religijnych Hildegardy wiąże się z organizacją nowego klasztoru na Rupertsbergu, gdzie zapewne służył do wewnętrznego użytku, ale być może część z nich wykorzystywano także podczas liturgii w innych miejscach (np. Disibodenbergu lub Trewirze). Większość utworów przeznaczona jest na różne święta: de sancto Spiritu, de sanctissima Trinitate, de Angelis, de BMV, de Apostolis, de Confessoribus, de Martyribus, de Virginibus, de Innocentibus oraz in Dedicatione Ecclesiae, ale część opatrzona jest bardziej ogólnymi nagłówkami: de Deo, de Patriarchis et prophetis itp. W śpiewach de Sanctis wyraźne odbicie znalazł lokalny kult świętych czczonych w diecezji trewirskiej (m.in. św. Ruperta i św. Disibodusa).
Powszechnie przyjmuje się, że zarówno teksty (wyłączając Kyrie), jak i melodie są dziełem Hildegardy. Teksty tworzą jednolity zbiór o indywidualnych cechach stylistycznych, dzięki którym wyróżniają się spośród repertuaru znanych w średniowieczu pokrewnych gatunków. Jednocześnie wykazują podobieństwa stylistyczne i językowe do innych pism literackich Hildegardy. Pierwiastek mistyczny i typ wyobraźni twórczej zbliża utwory Hildegardy do poezji Notkera Balbulusa, P. Abelarda i Waltera z Châtillon. Wszystkie teksty są prozaiczne, ale budowane w oparciu o zasady metryczne i rytmiczne w sposób świadczący o wysokim kunszcie literackim autorki. Większość z nich nawiązuje do znanych form chorału liturgicznego, których cechy gatunkowe ulegają tu jednak modyfikacjom i zatarciu. Najsilniej ujawnia się to w tekstach hymnów, gdzie budowa poszczególnych zwrotek zmienia się wielokrotnie w toku utworu, i w tekstach sekwencji, które w nikłym tylko stopniu przypominają liturgiczne wzory. Podobnie teksty antyfon i responsoriów traktowane są z dużą swobodą.
Melodie Hildegardy wykazują również cechy wysoce indywidualne. Są one dziełem oryginalnym i tylko w nieznacznym stopniu wiążą się z chorałem. Mimo że na ogół występują tu nazwy różnych form chorałowych, to kanon formalny chorału ulega w nich przełamaniu. Hymny zbliżają się do utworów przekomponowanych, ponieważ melodie zwrotek rzadko się powtarzają. Także i paralelizmy melodyczne w sekwencjach – podobnie jak paralelizmy tekstowe – zdarzają się sporadycznie i dalekie są od ścisłości cechującej te formy. Charakterystyczne dla melodii Hildegardy jest przemieszanie różnych elementów stylistycznych (antyfonalnych i responsorialnych). Większość śpiewów cechuje bogata melizmatyka, która – zwłaszcza w responsoriach, formach najbardziej rozwiniętych – przewyższa analogiczne formy chorałowe. Responsoria Hildegardy zaopatrzone są w wersy i repetendy, w nielicznych przypadkach także w doksologię, opartą na materiale melodycznym wersu. W antyfonach fragmenty sylabiczne nawet w ramach jednego utworu nierzadko przeplatają się z częściami melizmatycznymi, zaś wśród hymnów i sekwencji przeważa raczej sylabiczne traktowanie tekstu, choć nie brak również utworów o bogatszym opracowaniu muzycznym. Bliższe sylabice są także melodie z Ordo virtutum.
Pod względem tonalnym kompozycje Hildegardy oparte są na tonach kościelnych, przy czym do najczęściej wykorzystywanych należą 4 pierwsze tonacje. W większości kompozycji skale poszczególnych tonów są rozszerzane tak dalece, że ambitus niektórych śpiewów przekracza zakres dwóch oktaw. Operowanie tak szerokim zakresem dźwiękowym, rozwijającym się na stosunkowo krótkich przestrzeniach, z użyciem dużych skoków interwałowych, a czasem nawet kumulowanych i spiętrzanych postępów skokowych występujących zwłaszcza na początku kompozycji, nadaje melodiom Hildegardy wyjątkowo duży dynamizm i wskazuje, że powstały one raczej dla potrzeb klasztoru w oparciu o indywidualne możliwości wykonawcze, niż do użytku powszechnego. Cechą znamienną niemal wszystkich kompozycji Hildegardy jest budowanie melodii ze stosunkowo krótkich i właściwie niezbyt licznych motywów pełniących funkcję modeli melodycznych. Modele te, których prosty szkielet jest dość łatwy do wyodrębnienia w toku kompozycji, pojawiają się wielokrotnie na przestrzeni utworu w różnych wariantach i kombinacjach. Najczęściej są wzbogacane i przekształcane melodycznie, powtarzane wprost lub sekwencyjnie i transponowane. Traktowane w ten sposób modele pełniły w kompozycjach Hildegardy funkcję formotwórczą.
Wszystkie cechy kompozycji muzycznych Hildegardy, przede wszystkim szeroki zakres dźwiękowy, bogata melizmatyka, budowa oparta na modelach melodycznych, przy swobodnym traktowaniu wzorów chorałowych stawiają jej twórczość poetycko-muzyczną w rzędzie najwybitniejszych ówczesnych osiągnięć kompozytorskich.
Edycje: F.W.E. Roth Die Lieder und die unbekannte Sprache der heiligen Hildegardas, «Fontes rerum Nassoicarum» 1/3, Wiesbaden 1880; S. Hildegardas abbatissae opera omnia, Migne PL CXCVII, 1882, przedruk 1952; Sandae Hildegardas opera, wyd. J.B. Pitra, «Analecta sacra» VIII, Paryż 1882; C. Blume, G.M. Dreves «Analecta Hymnica Medii Aevi», t. 50, Lipsk 1907, przedruk 1961; P. Winterfeld Deutsche Dichter des lateinischen Mittelalters in deutschen Versen, Monachium 1913; Der heiligen Hildegarda von Bingen Reigen der Tugenden, Ordo virtutum, wyd. M. Böckeler, Berlin 1927; M. David-Windstosser Carmina Sanctae Hildegardas – Die Lieder der heiligen Hildegarda von Bingen, Monachium 1928; Zwölf ausgewählte Lieder der heiligen Hildegarda mit deutschen Singtext und Orgeloder Klavierbegleitung, wyd. opactwo St. Hildegard, Düsseldorf 1929; A. Führkötter Hildegarda von Bingen. Briefwechsel, Salzburg 1965; Hildegarda von Bingen. Lieder nach den Handschriften, 2 t., wyd. P. Barth, M.I. Ritscher, J. Schmidt-Görg, Salzburg 1969; Hildegarda von Bingen. Ordo virtutum, wyd. A.E. Davidson, Medieval Institute Publications, Western Michigan University, Kalamazoo 1985; Hildegard von Bingen. Symphonia harmoniae caelestium revelationum: Dendermonde, St. Pieters & Paulusabdij, Ms. Cod. 9, wyd. P. van Poucke, Peer 1991; Hildegard von Bingen: ‘Symphonia armonie celestium revelationum’, 7 t., wyd. M.R. Pfau, Bryn Mawr (Pennsylwania) 1997-98; Hildegard von Bingen. Lieder: Faksimile Riesencodex (Hs. 2) der Hessischen Landesbibliothek Wiesbaden, wyd. L. Welker, «Elementa musicae» I, Wiesbaden 1998; Hildegard of Bingen: Symphonia: A Comparative Edition, wyd. V. Corrigan, «Gesamtausgaben» XXX, Lions Bay 2016.
Literatura: J.P. Schmelzeis Das Leben und Wirken der heiligen Hildegardas nebst einem Anhang hildegard’scher Lieder mit ihren Melodien, Fryburg Bryzgowijski 1879; F.W.E. Roth Beiträge zur Biographie der Hildegarda von Bingen O.S.B., „Zeitschrift für kirchliche Wissenschaft und kirchliche Leben” 1888; P. Francke Sande Hildegarda, Paryż 1903; J. Gmelch Die Kompositionen der heiligen Hildegarda, Düsseldorf 1913; O. Ursprung Die Gesänge der heiligen Hildegarda, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” V, 1922; L. Bronarski Die Lieder der heiligen Hildegarda. Ein Beitrag zur Geschichte der geistlichen Musik des Mittelalters, «Veröffentlichungen der Gregorianischen Akademie zu Freiburg in der Schweiz» IX, Zurych 1922; M. Böckeler Aufbau und Grundgedanke des Ordo virtutum der heiligen Hildegarda, oraz Beziehungen des „Ordo virtutum” der heiligen Hildegarda zu ihrem Hauptwerke „Scivias”, „Benediktinische Monatsschrift” V, VII, 1923, 1925; J.M. H. Lossen-Freytag Hildegarda von Bingen und die Musik des Mittelalters, „Musik und Leben” V, 1927; B. Widmer Heilsordnung und Zeitgeschehen in der Mystik Hildegardas von Bingen, Bazylea 1955; M. Schrader, A. Führkötter Die Echtheit des Schrifttums der heiligen Hildegarda von Bingen. Quellenkritische Untersuchungen, «Beihefte zum Archiv für Kunstgeschichte» VI, Kolonia 1956; J. Schmidt-Görg Die Sequenzen der heiligen Hildegardas, księga pamiątkowa L. Schiedermaira, Kolonia 1956; O. Ursprung Hildegardas Drama „Ordo virtutum”. Geschichte einer Seele, księga pamiątkowa H. Anglesa, t. 2, Barcelona 1961; M. zu Eltz Hildegarda, Fryburg Bryzgowijski 1962; J. Schmidt-Görg Zu Musikanschauung in den Schriften der heiligen Hildegarda, księga pamiątkowa H. Lützelera, Düsseldorf 1962; O. d’Alessandro Mistica e filosofia in Ildegarda di Bingen, Padwa 1966; M.I. Ritscher Zur Musik der heiligen Hildegarda, księga pamiątkowa J. Schmidt-Görga, Bonn 1967; P. Dronke The Composition of Hildegarda of Bingen’s „Symphonia”, „Sacris erudiri” XIX, 1969/ 70; P. Dronke Poetic Individuality in the Middle Ages. New Departures in Poetry 1000–1150, Oksford 1970; P. Walter „Virgo filium dei portasti”. Maria in den Gesängen der heiligen Hildegarda von Bingen, „Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte” XXIX, 1977; J. Hill Music and Mysticism. A Summary Overview, „Studia mystica” II, 1979; I.D. Bent Hildegard of Bingen, NGroveD; „Sonus”, XI, 1990, nr 1 (numer poświęcony Hildegardzie); The ‘Ordo virtutum’ of Hildegard of Bingen: Critical Studies, Kalamazoo 1992; K. Schlager Hildegard von Bingen im Spiegel der Choralforschung: Rückschau und Ausblick, w: ks. pam. H. Huckego, Hildesheim 1993; S. Morent Von einer Theologie der Music: zur Musikanschauung bei Hildegard von Bingen, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXXXI, 1997; B. Newman Voice of the Living Light: Hildegard and her World, Berkeley 1998; T. Schafer Visionen: Leben, Werk und Musik der Hildegard von Bingen, Monachium 1998; G. Iversen Realiser une vision: La derniere vision de Scivias et le drame Ordo virtutum de Hildegarde de Bingen, „Revue de musicologie” LXXXVI, 2000; Błażej Matusiak Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki, Kraków 2003, 2. wyd. Tyniec 2012; B. Stuhlmeyer Die Gesänge der Hildegard von Bingen: eine musikologische, theologische und kulturhistorische Untersuchung, Hildesheim 2003; M.R. Pfau, S. Morent Hildegard von Bingen: der Klang des Himmels, Kolonia 2004; J. Stenzl Wie hat „Hildegard vom Disibodenberg und Rupertsberg” komponiert? Ein analytischer Versuch mit den E-Antiphonen und dem Ordo virtutum, „Archiv für Musikwissenschaft” LXIV, 2007, nr 3; H. Meconi Hildegard’s Lingua ignota and music, w: ks. pam. K.-J. Sachsa, red. R. Kleinertz i in., «Studien zur Geschichte der Musiktheorie» VIII, Hildesheim 2010; M. Fassler Allegorical Architecture in Scivias: Hildegard’s Setting for the Ordo virtutum, „Journal of the American Musicological Society” LXVII, 2014, nr 2; A Companion to Hildegard of Bingen, red. B.M. Kienzle i in., «Brill’s Companions to the Christian Tradition» XLV, Leiden 2014; J. Bain Hildegard of Bingen and Musical Reception: The Modern Revival of a Medieval Composer, Cambridge 2015; H. Meconi Hildegard of Bingen, «Woman Composers», Urbana (Illinois) 2018; J. Bain History of a Book: Hildegard of Bingen’s Riesencodex and World War II, „Plainsong and Medieval Music” XXVII, 2018, nr 2; M. Gardiner Hildegard von Bingen’s Ordo virtutum: A Musical and Metaphysical Analysis, Abingdon 2019; The Cambridge Companion to Hildegard of Bingen, red. J. Bain, «Cambridge Companions to Literature» Cambridge 2021.
