Hesse Hermann, *2 VII 1877 Calw (Wirtembergia), †9 VIII 1962 Montagnola (k. Lugano), niemiecki prozaik i poeta, laureat nagrody Nobla (1946). Po latach nauki w szkołach średnich terminował w zawodzie księgarza (Tybinga 1895–98). W 1904 osiadł w Gaienhofen nad Jeziorem Bodeńskim i poświęcił się pracy literackiej; w 1912 zamieszkał na stałe w Szwajcarii. Zamiłowania muzyczne wyniósł z domu w Calw, gdzie uczył się gry na skrzypcach i wzrastał w kręgu muzykującej rodziny ze strony matki. Uzupełnienie i pogłębienie wiedzy muzycznej zawdzięcza K. Isenbergowi (bratu przyrodniemu) i O. Schoekkowi, a także przyjacielskim kontaktom z innymi muzykami (V. Andreae, I. Durigo, K. Erb, A. Busch, E. Fischer, C. Haskil). Muzyka zaważyła na rozwoju osobowości Hessego i przeniknęła do jego twórczości w szczególnych sposób. W poezji stała się przedmiotem wypowiedzi lirycznej. Dał w niej wyraz młodzieńczej fascynacji utworami Chopina (Chopin, Grand valse, Berceuse, 1897) oraz swoim przeżyciom i doświadczeniom duchowym związanym ze słuchaniem (Sarasate 1897, Konzert 1917, Zu einer Toccata von Bach 1935) i wykonywaniem muzyki w ogólności (Meiner Geige 1896, Adagio 1900). Inspirował się też technicznymi środkami muzyki, wprowadzając niekiedy „syntaktyczno-muzyczną grę elementów” (Feierliche Abendmusik: Allegro, Andante, Adagio 1913, Dreistimmige Musik 1934, miniatura prozą Ein Satz über die Kadenz 1947). W poezji Hessego znalazła także odbicie jego filozofia muzyki (Das Glasperlenspiel 1933, Orgelspiel 1937, Flötenspiel 1940), którą sformułował w powieściach, opowiadaniach, esejach i listach. Widoczne są w niej wpływy niemieckiej myśli romantycznej (E.T.A. Hoffmann, Novalis, Jean Paul) oraz świadome nawiązania do kosmologiczno-etycznej koncepcji muzyki w chińskiej i greckiej filozofii starożytnej (Li Bu We, pitagorejczycy, Platon). Hesse pojmował muzykę jako wyraz istoty bytu i esencję sztuki, a w komentarzu do wiersza Flötenspiel definiował ją jako estetycznie postrzegalną projekcję czasu, w której chwila tożsama jest z wiecznością (list do O. Korradiego z IV 1940). Początkowo muzyka była dla Hessego schronieniem (Zuflucht) na drodze „od człowieka do ciszy, od słów ku muzyce” (powieść Gertrud 1910, zbiór wierszy Musik des Einsamen 1915). W latach I wojny światowej i działalności pacyfistycznej, którą rozpoczął artykułem pod beethovenowskim tytułem O Freunde, nicht diese Töne (1914), Hesse dokonał przewartościowania pojęć z zakresu europejskiej kultury i moralności. Odrzucił ostatecznie dziedzictwo ideologii późnoromantycznej (Schopenhauer, Wagner), widząc w niej niebezpieczeństwo nadużycia oraz „słodką i niepokojącą muzykę zagłady” (opowiadanie Klein und Wagner, Klingsors letzter Sommer, 1919). Później, w swoich głównych powieściach Wilk stepowy (Steppenwolf 1927) i Gra szklanych paciorków (Das Glasperlenspiel 1943), Hesse podjął zagadnienie etosu muzyki jako sztuki prowadzącej do najwyższego celu, do wewnętrznej wolności, czystości i pełni. Jej zbawienne działanie widział nawet w mechanicznych ćwiczeniach i wprawkach, bowiem i one są „emanacją ładu i przejrzystości oraz tworzą specyficzną przestrzeń poza czy ponad rzeczywistością” (list do F. Schiller z 4 III 1945). Umoralniającą i terapeutyczną funkcję muzyki łączył przede wszystkim z pozbawioną patosu muzyką klasyczną, przez którą rozumiał utwory powstałe między 1500 i 1800. Uważał ją za „ekstrakt i najpełniejszy wyraz naszej kultury”, gdyż wyraża „wiedzę o tragizmie człowieczeństwa, afirmację ludzkiego losu, męstwo i pogodę”. Uosobienie zaś owej „nieśmiertelnej pogody” (Heiterkeit) łączył z magicznym słowem Mozart. Z muzyki, jej idei i zasad wywiódł Hesse swoją Grę szklanych paciorków, czyli matematyczno-muzyczną grę wszelkimi treściami i wartościami naszej kultury. Upatrywał w niej – choćby pod postacią utopii estetycznej – możliwości przezwyciężenia dewaluacji pojęć i słów, do jakiej doprowadziło nieautentyczne życie intelektualne w „epoce felietonu”. Powieść Hessego zawiera pewne elementy prekursorskie. Literacki opis początków gry szklanych paciorków w Musikhochschule w Kolonii antycypował przeprowadzone w tym samym miejscu kilka lat później autentyczne próby przekształcenia materiału muzycznego, które doprowadziły do powstania muzyki elektronicznej. Bliskie idei Hessego są także inne koncepcje muz., jak myśl o narastaniu pierwiastka ludycznego w dodekafonii (T. Adorno), teoria muzyki jako muzyki możliwej (H. Eimert), komponowanie sytuacji ludzkich (C. Cardew), połączenie w jednym procesie wizji dźwięków, technologii, notacji i powiązań międzyludzkich (Telemusik K. Stockhausena), muzyka audiowizualna, konceptualna, metamuzyka. Najbliższa idei Hessego jest semiotyka kultury rozwinięta w szkole tartuskiej. W latach 60. twórczość Hessego przeżyła renesans na fali kontestatorskich ruchów młodzieżowych w Europie i Stanach Zjednoczonych. Miarą popularności jego książek jest nazwa znanego zespołu muzyki rockowej i tytuł płyty – Steppenwolf (Dunhill 1968).
Utwory do wierszy Hessego (ok. 260, głównie pieśni solowe) komponowali m.in.: O. Schoeck (Vier Gedichte op. 8, 6 pieśni z op. 24b, 2 pieśni op. 31, 10 pieśni op. 44 oraz 2 pieśni chóralne op. 67), J. Marx (Drei Gedichte na chór żeński), V. Andreae (Vier Gedichte op. 23), J. Haas (Unterwegs, 7 pieśni op. 65), R. Strauss (3 pieśni z Vier Letzte Lieder na głos i orkiestrę), G. Raphael (Acht Gedichte na głos i orkiestrę, op. 71), G. Frid (Auf Reise, cykl pieśni op. 60) i G. v. Einem (Lebwohl, Frau Welt, cykl pieśni op. 43).
Edycje: Gesammelte Werke, 12 t., Frankfurt n. Menem 1970; wiersze: Romantische Lieder 1898, Unterwegs 1911, Musik des Einsamen 1915, Die Gedichte 1942, 1947; powieści: Hermann Lauscher 1901, Gertrud 1910, Der Steppenwolf 1927 (wyd. polskie 1929), Das Glasperlenspiel 1943 (wyd. polskie 1971); opowiadania: Eine Sonate 1906, Klein und Wagner 1919, Klingsors letzter
Sommer 1919; eseje: Alte Musik 1913, Musik 1915, Zweistimmigkeit der Lebensmelodie 1923, Virtuosen-Konzert 1928, Aus den Erinnerungen an Othmar Schoeck 1926, Nicht abgesandter Brief an eine Sängerin 1947, Eine Konzertpause 1947, An einen Musiker 1960 (fragment o radiowym koncercie chopinowskim Fou Ts’onga, przedr. w „Polish Music” 1973 nr 1); Musik. Betrachtungen, Gedichte, Rezensionen und Briefe, wyd. V. Michels, Frankfurt n. Menem 1976, 2. wyd. 1986.
Literatura: Hermann Hesse. Gesammelte Briefe, 3 t., wyd. U. i V. Michels, Frankfurt n. Menem 1973; W. Dürr Hermann Hesse. Vom Wesen der Musik in der Dichtung, Stuttgart 1957; J. Mittenzwei Hermann Hesses Ideal der inneren Heiterkeit durch Musik, w: Das Musikalische in der Literatur, Halle 1962; E. Valentin Die goldene Spur. Mozart in der Dichtung Hermann Hesses, Augsburg 1966; A. Prosnak Hermann Hesse a przyszłość muzyki, „Miesięcznik Literacki”, 1977 nr 8.
