Hebenstreit [hˊɛ:bensztrajt], Hebestreitt, Pantaleon, *1667 Eisleben, †l5 XI 1750 Drezno, niemiecki wirtuoz gry na pantaleonie, pedagog, skrzypek i kompozytor. Był synem miejskiego muzyka. W młodości obracał się w środowisku studenckim Lipska jako nauczyciel tańca i muzyki. Będąc nauczycielem w domu wiejskiego pastora niedaleko Merseburga, w latach 90. skonstruował – w oparciu o modyfikację ludowych cymbałów — nowy instrument muzyczny, nazwany później (prawdopodobnie przez Ludwika XIV) od jego imienia pantaleonem (pantalonem). Po 1692 Hebenstreit przebywał w Berlinie, doskonaląc sztukę gry na wynalezionym instrumencie. Ok. 1697 koncertował na pantaleonie w Lipsku; bardzo wysoko ocenił wówczas jego umiejętności J. Kuhnau. Od 1698 Hebenstreit był nauczycielem tańca na dworze w Weissenfels, gdzie w 1703 koncertował przed Augustem II; w 1705 występował w Paryżu. Od 1706 działał na dworze książęcym w Eisenach jako nauczyciel tańca, a następnie kapelmistrz dworski; często grywał wówczas w duecie na skrzypcach z G.Ph. Telemannem, który z uznaniem wyrażał się o jego wiolinistyce, a także o znakomitym opanowaniu francuskiego stylu kompozytorskiego. Prawdopodobnie w 1709 Hebenstreit zrezygnował ze swej funkcji w Eisenach i podjął podróż koncertową. Dopiero wiosną 1714 osiadł w Dreźnie jako Kammermusikus na dworze elektora saskiego i króla polskiego Augusta II. Od 1729 Hebenstreit kierował ponadto zespołem muzycznym przy kościele protestanckim i pełnił nadzór nad kształceniem chłopców z kapeli. W 1733 z powodu pogarszającego się wzroku zaniechał gry na pantaleonie. W 1734 został mianowany dyrektorem muzycznym dworskiego kościoła protestanckiego, a w 1740 otrzymał zaszczytny tytuł Geheimkämmerier.
Choć Hebenstreit był twórcą kompozycji orkiestrowych (zachowało się jedynie kilka uwertur i przypisywanych mu suit), to do historii muzyki przeszedł jako wynalazca pantaleonu i mistrz gry na tym instrumencie. Według świadectw J.B. Volumiera, J. Kuhnaua i J. Matthesona, opanowanie umiejętności gry na pantaleonie było niezwykle trudne. Instrument ten umożliwiał kształtowanie dynamiki dźwięku, toteż stał się on inspiracją dla budowniczych pierwszych fortepianów (m.in. skonstruowanego w 1717 fortepianu G. Schrötera). Podczas koncertów Hebenstreit wykonywał prawdopodobnie improwizacje na tematy własne i innych kompozytorów. Pantaleon zyskał w swoim czasie pewną popularność, koncertowali na nim przede wszystkim uczniowie Hebenstreita: J.C. Richter, G. Noëlli i in. W końcu stulecia instrument wyszedł z użycia, a jego nazwa przeszła na pewien typ fortepianu.
Literatura J. Kuhnau – list do J. Matthesona z 8 XII 1717, w: J. Mattheson Critica musica, t. 2, Hamburg 1725; G.Ph. Telemann – autobiografia, w: J. Mattheson Grundlage einer Ehren-Pforte, Hamburg 1740; C.G. Schröter Umständliche Beschreibung eines neuerfundenen Klavier-Instrumente..., w: F.W. Marpurg Kritische Briefe über die Tonkunst, t. 2, Berlin 1763; M. Fürstenau Zur Geschichte der Musik und des Theaters am Hofe zu Dresden, t. 2, Drezno 1861, przedr. 1971; F. Rollberg Aus einer Thüringer Hofkapelle der Barockzeit. Pantaleon Hebenstreit, fürstliche Tanzmeister und Musikus, G.Ph. Telemanns Eisenacher Jahre, „Thüringer Fähnlein” VT, 1937; A. Egerland Das Pantaleon, „Die Musikforschung” XXIII, 1970.
