Handschin, Jacques

Handschin [h’antszyn] Jacques Samuel, *5 IV 1886 Moskwa, †25 XI 1955 Bazylea, szwajcarski muzykolog i organista. Do gimnazjum uczęszczał w Moskwie, a następnie do szkoły handlowej w Neuchâtel (Szwajcaria). W 1905 studiował na uniwersytecie w Bazylei historię i matematykę, a w 1905/06 w Monachium oraz w 1906/07 w Lipsku – historię, matematykę, filologię i ekonomię polityczną. Z zakresu muzykologii nie odbył regularnych studiów uniwersyteckich, uczęszczał jedynie na wykłady H. Riemanna w Lipsku oraz E. Hornbostla w Berlinie. W 1905/06 uczył się gry na organach i teorii muzyki u M. Regera (w Monachium, a następnie w Lipsku), w 1906/07 był uczniem K. Staubego, kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku. W 1907 powrócił do Moskwy, skąd odbywał tournée koncertowe m.in. do Paryża, gdzie doskonalił swój kunszt wykonawczy u Ch. M. Widora. W latach 1909–20 był nauczycielem organów (od 1916 profesorem) konserwatorium Cesarskiego Towarzystwa Muzycznego w Petersburgu; latem 1912 był organistą katedry w Bernie, od 1914 organistą przy luterańsko-kalwińskim Petrikirche w Petersburgu. Równocześnie rozwijał działalność koncertową, rozpowszechniając muzykę J. S. Bacha w Rosji; brał bowiem udział w zainicjowanym przez A. Silotiego cyklu koncertów, który miał obejmować wszystkie dzieła organowe i klawesynowe Bacha. Działalność Handschina wywarła wpływ na twórczość organową kompozytorów rosyjskich (Głazunowa, Lapunowa, Taniejewa i innych). W latach pobytu w Rosji podjął Handschin działalność muzykologiczną; publikował w „Petersburger Zeitung” artykuły dotyczące głównie organów oraz podjął studia nad historią muzyki średniowiecza. W 1920 założył wraz z W. Kowalenkowem laboratorium akustyczne, wkrótce jednak wyjechał do Szwajcarii. W 1921 uzyskał na uniwersytecie w Bazylei u K. Nefa tytuł doktora na podstawie pracy Choralbearbeitungen und Kompositionen mit rhytmischem Text in der mehrstimmigen Musik des 13. Jahrhunderts; tamże 1924 habilitował się, przedstawiając rozprawę Über die mehrstimmige Musik der St. Martial-Epoche…. Od 1924 pracował jako nauczyciel akademicki na uniwersytecie w Bazylei: w latach 1924–30 docent, w latach 1930–35 profesor nadzwyczajny, w latach 1935–55 profesor zwyczajny muzykologii. Tamże zebrał zbiory archiwalne, liczące ok. 70 tysięcy mikrofilmów średniowiecznych rękopisów. Równolegle z pracą naukową działał jako organista: w latach 1921–24 przy Linsebühlkirche w St. Gallen, w latach 1924–35 przy Peterskirche w Zurychu, w latach 1935–55 przy Martinskirche w Bazylei. Przez wiele lat należał do zarządu Internationale Gesellschaft für Musikwissenschaft oraz Schweizerische Musikforschende Gesellschaft.

Zainteresowania naukowe Handschina były bardzo szerokie, obejmowały wiele dziedzin muzykologii historycznej i systematycznej. Jego prace dotyczą bowiem z jednej strony historii muzyki antyku, średniowiecza, renesansu i późnego baroku oraz XIX i XX w., z drugiej zaś – psychologii i teorii muzyki oraz etnomuzykologu. Szczególną pozycję wśród nich zajmują jednak bardzo wnikliwe i należące do klasycznej literatury przedmiotu studia z zakresu dziejów muzyki średniowiecza, a zwłaszcza najstarszego organum (Zur Geschichte der Lehre vom Organum, Die Musikanschauung des Johannes Scotus, Der Organum-Traktat von Montpellier, The Two Winchester Tropers i inne), polifonii szkoły St-Martial w Limoges i Notre Dame w Paryżu (m.in. dysertacja habilitacyjna) oraz wielogłosowości angielska od jej początków aż do XIII stulecia (A Monument of English Mediaeval Polyphony, The Two Winchester Tropers, The Summer Canon and Its Background i inne). Prezentują one – podobnie jak rozprawy F. Ludwiga i J. Wolfa – interpretacje krytyczno-stylistyczne kompozycji, świadczą o rozległej znajomości źródeł praktyki muzycznej i ich strony paleograficznej umożliwiającej dokonanie analizy porównawczej różnych wersji utworów, przedstawiają ponadto konfrontacje informacji uzyskanych z badania samej muzyki z informacjami zawartymi w pismach teoretycznych epoki. Niektóre artykuły Handschina ukazują zjawiska średniowiecznej muzyki Zachodu w szerszej perspektywie – w powiązaniu z fenomenami pozaeuropejskiej sztuki muzycznej, w czym dopatrywać się można realizacji głoszonej przez Handschina idei integrowania rezultatów badań muzykologii historycznej i systematycznej. I tak np. jego interpretacja zagadnienia genezy tropów i sekwencji odsłania stosunki i zależności między chorałem gregoriańskim a muzyką religijną Bizancjum (por. Sur quelques tropaires grecs traduits en latin, Trope, Sequence and Conductus). Zjawiska polifonii angielskiej natomiast odnoszone są do fenomenów wielogłosowości francuskiej, co pozwoliło m.in. ustalić właściwości stylistyczne angielskiego (peryferycznego) i francuskiego organum i motetu (por. Eine wenig beachtete Stilrichtung innerhalb der mittelalterlichen Mehrstimmigkeit, Zur Frage der melodischen Paraphrasierung im Mittelalter), a także wyodrębnić kompozycje angielskiej proweniencji z repertuaru francuskich źródeł czy też określić historyczne znaczenie zabytków angielskiej wielogłosowości (por. np. The Summer Canon and Its Background). Formułując swe poglądy często w postaci dyskusji z poglądami innych uczonych, niekiedy recenzji książek, a nawet artykułów, Handschin proponuje szereg dokładnych definicji podstawowych pojęć, powszechnie do dziś aprobowanych. Wprowadza np. współcześnie przyjęte rozumienie terminów organum i discantus (por. np. Was brachte die Notre Dame-Schule Neues, Zur Geschichte der Lehre vom Organum), określa pojęcie techniki parafrazy w kompozycjach organalnych, motetowych i w polifonicznych opracowaniach ordinarium missae XII-XIV w. (Zur Frage der melodischen Paraphrasierung im Mittelalter), a także pojęcia conductus, laudy, tropu, sekwencji i estampie (Über Estampie und Sequenz, The Two Winchester Tropers, Über die Laude, Trope, Sequence and Conductus). Porównawcze rozpatrywanie gatunków lub zjawisk praktyki muzycznej umożliwiło np. dostrzeżenie podobieństw i odmienności form sekwencji, estampie i lai, ukształtowań laudy oraz virelai, cantiga i ballaty, związku między laudą a conductus, genetycznej zależności między procedurą tropowania a praktyką wczesnego organum. Istotny wątek prac Handschina dotyczących polifonii i monodii średniowiecznej stanowią rozważania na temat rytmiki kompozycji – trafne interpretacje przebiegu rytmicznego partii organalnych organum XII w. i pierwszej połowy XIII w. oraz polifonicznych conductus (por. np. Was brachte die Notre Dame-Schule Neues, Zur Notre Dame-Rhythmik, Zur Frage der Conductus-Rhythmik) nie określonego jednoznacznie w oryginalnym zapisie, a także interpretacje toku ruchowego pieśni trubadurów i truwerów oraz laud (por. np. Die Modaltheorie und C. Appels Ausgabe der Gesänge von Bernart de Ventadorn, Über die Laude).

Wyjątkowe miejsce na tle bogatej spuścizny naukowej Handschina zajmują dwie książki – Musikgeschichte im Überblick i Der Toncharakter. Pierwsza z nich tworzy podsumowanie refleksji historycznych Handschina, druga stanowi rodzaj sumy jego osiągnięć w zakresie muzykologii systematycznej. W Musikgeschichte im Überblick Handschin starał się zaprezentować poszczególne epoki jako równie ważne i uniknąć rażących dysproporcji stopnia uogólnień w przedstawianiu problematyki dziejów dawnej i nowszej sztuki muzycznej, dokonał uporządkowania wyników własnych badań szczegółowych, a także rewizji szeregu obiegowych i powszechnie przyjętych poglądów, mechanicznie powtarzanych w opracowaniach syntetycznych. W Der Toncharakter natomiast zjednoczył aspekt historyczny i systematyczny, bowiem wbrew podtytułowi Eine Einführung in die Tonpsychologie nie ograniczył się do zagadnień psychologii dźwięku, ale zaprezentował główne problemy teorii i historii muzyki. Dążył przede wszystkim do przedstawienia „charakteru dźwięku”, rozumianego jako jakość specyficznie muzyczna uwarunkowana strukturalnie, a ściślej określona poprzez system tonalno-harmoniczny, z perspektywy ładu świata dźwięków, a ponadto do ukazania strukturalno-logicznego ustroju świata dźwięków, istniejącego – zdaniem Handschina – obiektywnie (danego w naturze i idealnego) uporządkowania opartego o racjonalne podłoże liczbowe oraz sposobów jego urzeczywistniania w poszczególnych epokach historycznych i kulturach. Przyznając uporządkowaniu świata dźwiękowego charakter uniwersalny i rangę bytu ponadczasowego, przeciwstawiał się jednocześnie absolutyzowaniu przemijających stylów historycznych. Za naturalną podstawę świata dźwięków, za jego prafenomeny, uznał stosunki liczbowe 1:2, 2:3, 4:5:6, toteż w konsonansowości kwinty widział najdoskonalszy element systemu tonalnego, a w pitagorejskim szeregu kwintowym – najpełniejszą realizację owego porządku na poziomie systemu tonalnego; z tego względu stawiał system Pitagorasa w centrum swoich rozważań.

Literatura: Gedenkschrift Jacques Handschin. Aufsätze und Bibliographie, red. H. Oesch, Berno 1957 (zawiera chronologiczny wykaz prac Handschina); In memoriam Jacques Handschin, red. H. Anglès i in., Strasburg 1962 (zawiera tematyczny wykaz prac Handschina); W. Wiora, Der tonale Logos, „Die Musikforschung” VI 1953; To the Memory of Jacques Handschin, „Musica Disciplina” X 1956; F. Muller, The Central Ideas of Jacques Handschin, „Journal of the American Musicological Society” IX 1956; L. Schrade, Professoren der Universität Basel aus 5 Jahrhunderten, red. M. Staehelin, Bazylea 1960; A. Czekanowska, Nowe perspektywy muzykologii współczesnej, „Muzyka” 1962, nr 4.