Guarini, Giovanni Battista

Guarini Giovanni Battista, *10 XII 1538 Ferrara, †7 X 1612 Wenecja, włoski poeta. Studiował prawo na uniwersytecie w Padwie, tamże ok. 1577 wykładał retorykę i poetykę. Ok. 1560 poślubił Taddeę Bendidio, siostrę sławnych śpiewaczek Lucrecji i Isabelli na dworze Lucrecji d’Este w Ferrarze. Ok. 1564 przebywał na dworze Scipionego Gonzagi w Padwie. W latach 1567–88 był nadwornym poetą Alfonsa II d’Este, najpierw obok T. Tassa, a od 1579 jako jego następca. W 1569 otrzymał tytuł „cavaliere”. Od 1569 do 1576 odbył podróże dyplomatyczne do Turynu, Rzymu, Wenecji i dwukrotnie do Polski (1574, 1575); z tych ostatnich pozostawił relację Discorse sulle cose di Polonia. Po 1588 przebywał m.in. na dworze w Turynie, Mantui (1595 u Vincenza Gonzagi). W 1595 powrócił do Ferrary, ale po śmierci Alfonsa II (1597) udał się na florencki dwór wielkiego księcia Toskanii, któremu zadedykował Trattato della politico libertà. W latach 1602–04 był na dworze Francesca Marii della Rovere w Urbino.

Ostatnie lata Guarini spędził m.in. w Rzymie i Wenecji. Przez współczesnych Guarini był wysoko ceniony jako poeta i literat; był członkiem Accademia degli Eterei (Padwa), Accademia degli Innominati (Parma), Accademia degli Umoristi (Rzym), Accademia Fiorentina i Accademia della Crusca (Florencja).

Kontakty Guariniego ze światem muzyki były bardzo bliskie. W Ferrarze w latach 1571–84 odbywały się koncerty pod dyrekcją L. Luzzaschiego i T. Molza, na których Lucrezia i Isabella Bendidio, a później także córka Guariniego — Anna, wykonywały ulubione wówczas formy poetycko-muzyczne: madrygały, canzonetty, dialoghi da musicare. Madrygały Guariniego były krótsze niż madrygały z 1 połowy XVI w. Erotyczno-epigramatyczne teksty miały czysto literacki cel, a odznaczały się ogromną muzycznością. Dziś poezja Guariniego wydaje się zbyt wyszukana, sztuczna, manieryczna, w owych czasach jednak fascynowała elegancją, patosem, elementem dramatycznym. Teksty Guariniego, pełne antytez (np. dolce-amaro, viver-morir, amore-dolore), stwarzały możliwości wprowadzania ulubionych przez kompozytorów-madrygalistów motywów antytetycznych. Do tekstów Guariniego — w wersji oryginalnej i wariantach — powstały liczne kompozycje madrygałowe; do preferowanych tekstów należała m.in. canzone pastorale Tirsi morir volea (oprac. muzyczne: L. Marenzio, G. C. Gabussi, G. Wert, Ph. de Monte, L. Luzzaschi, Gesualdo da Venosa, A. Gabrieli) oraz madrygał Ardo sì, ma non famo, do którego rispostę i contrarispostę napisał T. Tasso (wszystkie te 3 teksty opracował muzycznie C. Monteverdi, 1 księga madrygałów z 1587). W 1585 G. Gigli da Immola wydał antologię 31 kompozycji do tego tekstu (Sdegnosi ardori. Musica di diver si auttori… a cinque voci, Monachium 1585). Inne faworyzowane teksty to: Un bacio solo a tante pene, o cruda, O dolce anima mia, Parto o non parto. W Gorga di cantatrice Guarini opisał kolejne fazy śpiewu wirtuozowskiego (muzyka C. Monteverdi). Ze szczególnym upodobaniem do poezji Guariniego sięgał Monteverdi (Con che soavità, Interotte speranze, Dolcissimo uscignolo i in.).

Dzieło życia Guariniego to niewątpliwie Il pastor fido (napisany 1581—84), drugi obok Aminty T. Tassa skarb literatury manierystycznej, wzorcowa tragikomedia pastoralna. Utwór ten spotkał się z atakami krytyków, zarzucających Guariniemu odstępstwo od zasad poetyki Arystotelesa; poeta odpowiedział na nie w Il verrato oraz Il verrato secondo, broniąc prawa artysty do indywidualnego tworzenia oraz twierdząc, iż celem poezji jest „nie nauczanie czytelnika, ale przyjemność”. Ostateczne wydanie (drugie) opatrzył autor (anonimowo) komentarzami po każdej scenie i licznymi, bardzo długimi objaśnieniami; uwagi te wyjaśniają różne zawiłości i kunsztowne pomysły stylistyczne. Il pastor fido składa się z 5 aktów i jest tak ogromnym dziełem, że podobno podczas wystawienia w Mantui nikt nie zauważył, iż opuszczono 1600 wierszy. Nieprawdopodobnie zawikłana akcja, pełna najróżnorodniejszych perypetii miłosnych, rozgrywa się w Arkadii. Dzieło zostało napisane wierszem 11-zgłoskowym. Wszystkie postacie mówią wykwintnym językiem, gdyż utwór ten był przede wszystkim popisem umiejętności poetyckich, o czym świadczy bogactwo figur stylistycznych, częsta gra słów. Wprowadził więc poeta contrapposti, rymy niepełne, rymy operujące np. zestawieniem: nome-nume, suoi-miei. Wydaje się, że autor często podporządkowywał akcję kunsztownym środkom stylistycznym, a w każdym razie wprowadzał je w punktach kulminacyjnych akcji. Do wirtuozowskich fragmentów tego dzieła należy chór O bell’età d’oro (zakończenie IV aktu), będący 68-wersową canzoną. Według uwag z wydania z 1602 niektóre ustępy pisane były z myślą o opracowaniu muzycznym. Il giuoco della cieca (akt III, scena 2) zostało najpierw opracowane choreograficznie, następnie poeta zlecił L. Luzzaschiemu skomponowanie muzyki (niezachowana), do której podłożył tekst. Na wystawienie w Mantui choreograficzną stronę Il giuoco przygotować miał I. Ebreo, a muzyczną G. Wert i F. Rovigo (niezachowana). Autorem muzyki (niezachowana) do Il giuoco był również E. de Cavalieri (oprac. tekstu L. Guidiccioni), który przygotował ją na wystawienie we Florencji w 1595. Do najważniejszych zachowanych opracowań muzycznych Il giuoco należą utwory G. Fattoriniego (1598), G. G. Gastoldiego (1602), G. Ghizzola (1609), M. Casentiniego (1609), G. P. Biandry (1626). Z Il pastor fido opracowywano inne fragmenty, najczęściej monologi („przedmonodyczne arie” wg A. Einsteina), jako oddzielne madrygały, z których szczególnie znane są: Ah, dolente partita (33 opracowania), Cruda Amarilli (23 opracowania), O primavera (20 opracowań). Ogółem ok. 125 kompozytorów stworzyło ok. 550 madrygałów do tekstów z Il pastor fido (m.in. Ph. de Monte, G. Ghizzolo, L. Marenzio, G. G. Gastoldi, M. da Gagliano, L. Luzzaschi, G. Wert, C. Monteverdi, H. Schütz).

Tragikomedia pastoralna Il pastor fido poprzedziła formę opery a zarazem wpłynęła na sposób pisania librett w XVII w.; przede wszystkim naśladowano jej skomplikowaną wielowątkowość. Utwór ten był w XVII w. wielokrotnie wystawiany, wydawany i tłumaczony (tłum. polskie Jerzy Lubomirski, Toruń 1694, 2. wyd. 1722). O popularności owego pastorale świadczy również to, iż wiele zbiorów madrygałów nosiło tytuł Il pastor fido (Ph. de Monte, G. Piccioni, C. Pari i in.) lub też tytuły zaczerpnięte z treści tego utworu: Corisea (B. Tomasi), L’Amarillide (S. Cerreto), Satiro e Corisca (T. Merula). Jeszcze w XVIII w. G. F. Händel skomponował operę Il pastor fido (1712, 1734), J. Ph. Rameau kantatę Le berger fidèle (1728), A. Salieri operę Il pastor fido (1789), zaś A. Vivaldi zatytułował zbiór 6 sonat op. 13 na musette, flet, obój i skrzypce — Il pastor fido.

Muzyka do komedii L’idropica (C. Monteverdi — prolog, S. Rossi — intermezzo, G. G. Gastoldi — 2 intermezza, „messet Monco” — 3 intermezza, G. C. Monteverdi — 4 intermezza, P. Biat — licenza) zaginęła. Guarini był także autorem tekstu do Barca di Venetia per Padova… A. Banchieriego (Wenecja 1605).

Literatura: A. Hartmann mł. Battista Guarini and „Il pastor fido”, „The Musical Quarterly” XXXIX, 1953; A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton (Nowy Jork) 1949, przedr. 1970; P. Petrobelli „Ah, dolente partita”. Marenzio, Wert, Monteverdi, w: Claudio Monteverdi e il suo tempo, księga kongresowa, Werona 1969; J. Shearman Manieryzm, tłum. polskie M. Skibniewska, Warszawa 1970; E. Ferrari-Barassi Tarquinio Merula e il dialogo di Satiro e Corisca, „Anuario Musical” XXVII, 1972.