Graun, Carl Heinrich

Graun Carl, Karl, Heinrich, *między 9 VIII 1703 a 8 VIII 1704 Wahrenbrück, †8 VIII 1759 Berlin, brat Augusta Friedricha i Johanna Gottlieba, kompozytor, śpiewak (tenor) i pedagog.

W 1714 wstąpił do Kreuzschule w Dreźnie. Obdarzony pięknym sopranem, został jednym z dwu dyskancistów rady miejskiej Drezna. Podobnie jak jego brat Johann Gottlieb, Carl Heinrich Graun został przyjęty w 1718 na uniwersytet w Lipsku i dopiero w 1721 opuścił Kreuzschule. Śpiewu uczył się u J. Z. Grundiga, później był uczniem organisty E. Benischa, klawesynisty C. Petzolda oraz kapelmistrza opery drezdeńskiej J. C. Schmidta, u którego pobierał lekcje kompozycji. Będąc jednym z alumnów, śpiewał prawdopodobnie w chórze świetnej opery dworskiej Augusta II Mocnego i wtedy dokładniej poznał operę włoską. W 1723 przebywał w Pradze, gdzie wystąpił jako klawesynista w operze J. J. Fuxa Costanza e Fortezza. W 1725 został śpiewakiem, a w 1727 wicekapelmistrzem opery książęcej na dworze w Brunszwiku (kapelmistrzem był tam G. C. Schürmann). Dla teatru tego Graun skomponował 6 oper, m.in. w 1733 swą pierwszą operę włoską Lo specchio della fedeltà na uroczystości weselne arcyksięcia Fryderyka pruskiego, późniejszego króla Fryderyka II, z księżniczką brunszwicką Elżbietą Krystyną. W 1734 Graun przebywał przez pewien czas w Bayreuth. W 1735 arcyksiążę pruski mianował go kapelmistrzem swego zespołu w Ruppin, w 1736 przeniesionego do Rheinsbergu. W 1740, po koronacji Fryderyka, Carl Heinrich Graun został kapelmistrzem dworu królewskiego. Na tym stanowisku otrzymywał 2000 talarów rocznej pensji. W 1740 wyjechał do Włoch (odwiedził wówczas Wenecję, Bolonię, Florencję, Rzym i Neapol), aby zwerbować śpiewaków do tworzonej w Berlinie opery. W 1742 operą Grauna Cesare e Cleopatra zainaugurowana została działalność nowego gmachu operowego w Berlinie. Graun napisał dla dworu pruskiego 31 dzieł scenicznych. Na stanowisku kapelmistrza dworskiego działał aż do śmierci. Pochowany został w kościele św. Piotra. Uczniami jego byli m.in. F. Benda, J. P. Kirnberger, C. Nichelmann, Fryderyk II. Graun był członkiem Sozietät der musikalischen Wissenschaften, przez wiele lat pozostawał w szczególnych łaskach Fryderyka II.

Carl Heinrich Graun był czołowym przedstawicielem szkoły berlińskiej. Za życia ceniony był głównie jako kompozytor operowy. Jego dzieła dramatyczne – jedne z ostatnich przykładów barokowej opery seria – reprezentują styl opery neapolitańskiej, z charakterystycznym dla tego stylu eksponowaniem śpiewu solowego. Pierwsze opery, przeznaczone dla dworu brunszwickiego, pisał Graun przeważnie do tekstów niemieckich. Dzieła te mają ciekawszą formę niż późniejsze opery włoskie, skomponowane dla teatru Fryderyka II. Cechuje je zwięzła, poddana rygorom dramatycznym budowa oraz bogata instrumentacja. Natomiast w operach berlińskich, powstałych pod bezpośrednim nadzorem Fryderyka II (król nie tylko był autorem lub współautorem kilku librett, zatwierdzał też teksty wszystkich innych oper i wpływał na muzyczną stronę dzieł), Graun podporządkowywał się gustom i kaprysom swego władcy. Na ogół w operach tych powtarza się podobny schemat formalny, dominują nadmiernie wydłużone recytatywy secco i bogato zdobione koloraturą arie. Rzadko pojawiają się recytatywy accompagnato, ansamble czy partie chóralne. W librettach wykorzystane są zwykle wątki zaczerpnięte z historii starożytnej lub mitologii. Krótkie balety umieszczane pomiędzy aktami oper stanowią rodzaj niezwiązanych lub mało związanych z akcją divertissements. Tendencja do przełamywania schematyzmu pojawia się w późniejszych operach Grauna, jak Silla, Semiramide, a przede wszystkim Montezuma. W Montezumie uwagę zwraca zarówno wybór oryginalnego libretta (autorem francuskiej prozy był Fryderyk II, a na włoskie wiersze przełożył ją dworski poeta Tagliazucchi), zabarwionego egzotycznym kolorytem, jak i wprowadzenie w miejsce dominującej dotąd arii da capo 2-częściowej kawatyny. Na szerszą skalę Graun zastosował kawatynę także w trzech następnych operach, choć sporadyczne przykłady tej formy można znaleźć już w niektórych wcześniejszych jego dziełach.

Włoskie kantaty Grauna mają zazwyczaj stałą budowę, składają się z 2 arii oraz 1 recytatywu secco i 1 accompagnato. Ceniono Grauna szczególnie za to, iż w swych utworach wokalnych – operach, pieśniach i kantatach – potrafił osiągnąć delikatność i czułość wyrazu (zwłaszcza w partiach adagio), wywołując wzruszenie u słuchaczy. Dzieła te zjednały mu sławę u współczesnych oraz uznanie i przyjaźń króla, były jednak bardzo silnie uwarunkowane wymaganiami zmiennej mody, toteż dość szybko poszły w zapomnienie. Wiernym wielbicielem oper Grauna pozostał jedynie Fryderyk II, który do końca życia (1786) wznawiał w swym teatrze przebrzmiałe i niemodne już wówczas dzieła ulubionego kompozytora.

Z bogatej twórczości Grauna najdłużej żyły niektóre utwory kościelne: Te Deum skomponowane w 1756 z okazji zwycięstwa Fryderyka II pod Pragą, pieśń Auferstehn, ja auferstehn, a zwłaszcza kantata pasyjna Der Tod Jesu, którą w Niemczech wielokrotnie wydawano w XIX w. (partytura, wyciąg fortepianowy, fragmenty, opracowanie na fortepian i transkrypcje na inne instrumenty) oraz wykonywano podczas Wielkiego Tygodnia przez ponad 100 lat, do czasu gdy zastąpiła ją Pasja według św. Mateusza J. S. Bacha. Twórczość instrumentalna Grauna, utrzymana w stylu galant, jest mało oryginalna i nie ma ona w historii muzyki większego znaczenia.

Literatura: F. F. Agricola Lebenslauf des Herrn Carl Heinrich Graun, w: Duetti, terzetti, quintetti, sestetti ed alcuni chori, Berlin–Królewiec 1773–74, przedr. w: J. N. Forkel Musikalisch-kritische Bibliothek, t. 3, Gota 1779, tekst poszerz. w: J. A. Hiller Lebensbeschreibungen berühmter Musikgelehrter, Lipsk 1784; L. Schneider Geschichte des Berliner Opernhauses, Berlin 1852; A. Mayer-Reinach Carl Heinrich Graun ais Opernkomponist oraz La battaglia del Re di Prussia, „Sammelbände der Internationalen Musikgesselschaft” I, 1899/1900 oraz IV, 1902/03; J. W. Enschede Zur Battaglia del Re di Prussia, „Sammelbände der Internationalen Musikgesselschaft”IV, 1902/03; B. Kitzig Briefe Carl Heinrich Grauns, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” IX, 1926/27.

C. Mennicke Zur Biographie der Brüder Graun, „Neue Zeitschrift für Musik” LXXI, 1904; C. Mennicke Hasse und die Brüder Graun als Symphoniker, Lipsk 1906 (zawiera katalog tematyczny); E. Schenk Zur Bibliographie der Triosonaten von Johann Graun und Carl Heinrich Graun, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XI, 1928/29; D. A. Sheldon The Transition from Trio to Cembalo-Obbligato Sonata in the Works of Johann Graun und Carl Heinrich Graun, „Journal of the American Musicological Society” XXIV, 1971; I. König Studien zum Libretto des „Tod Jesu” von K. W. Ramler und K. H. Graun, Monachium 1972.