Goya y Lucientes [g’oja i luθj’entes] Francisco José de, *30 III 1746 Fuende todos (k. Saragossy), †16 IV 1828 Bordeaux, hiszpański malarz i grafik. Właściwie samouk, w szczytowym okresie sił twórczych związany był z życiem dworu królewskiego w Madrycie; zmarł na dobrowolnym wygnaniu we Francji. W okresie panowania stylu rokoka i klasycyzmu stworzył sztukę rdzennie hiszpańską, odrębną i niepowtarzalną, z której czerpali podniety twórcze zarówno romantycy, jak i impresjoniści, symboliści i ekspresjoniści. Sławę Goi ugruntowały liczne projekty kartonów dla tapiserii, tj. tkanin gobelinowych, przeznaczonych dla pałacu królewskiego El Prado (1776–91). Zrodzone z ducha narodowego — przez artystę rozmiłowanego w grze na gitarze, śpiewie i muzyce rodzimej — utrzymane w pastoralnej stylizacji, a zarazem przeniknięte pietyzmem dla prawdy życia, dają obraz Hiszpanii XVIII w.; przedstawiają rozliczne typy „majas” i „majos” (dziewcząt i chłopców w strojach ludowych), ukazując hiszpańskie obyczaje, zabawy i barwne widowiska ludowe. Tragiczną cezurą w życiu i twórczości Goi był rok 1792, gdy został dotknięty głuchotą, izolującą go od świata. Z tych lat pochodzą najsłynniejsze portrety (m.in. Portret rodziny Karola IV, 1800, słynne Maja ubrana i Maja naga, ok. 1798), scena Rozstrzelania powstańców madryckich (ok. 1814) oraz cykle graficzne, które obok wstrząsających swą niesamowitością tzw. „czarnych malowideł” (ok. 1820) są najbardziej osobistą dziedziną twórczości Goi. Twórczość malarza, początkowo przepojona radością życia, wraz z upływem czasu, w wyniku wzmagającego się kalectwa i tragicznych losów ojczyzny, stała się drapieżna, ponura i dramatyczna, uderzająca niezwykłą siłą ekspresji i sugestywnością wizji.
Niewielu kompozytorów uległo atmosferze twórczości Goi. Do wyjątków należą Goyescas (1911) E. Granadosa, cykl 6 utworów fortepianowych, które — pomimo programowych tytułów — nie nawiązują bezpośrednio do konkretnego dzieła Goi; jedynie dodany na zakończenie utwór El pelele (Kukła) ma swój pierwowzór w kartonie z 1791. Pierwsze 4 utwory cyklu (wyrosłe z ducha rodzajowych obrazów Hiszpanii XVIII w.) są nasycone liryzmem (Zaloty), patosem rodzącego się uczucia (Rozmowa przez kratę), rozedrganiem zmysłowym (Fandango) i nokturnowym wyciszeniem (Dziewczyna i słowik). Zamiarem Granadosa było, jak to określił, „odrodzenie poprzez muzykę wielkiej gamy uczuć miłosnych i namiętnych, dramatycznych i tragicznych, które przenikają całą sztukę Goi bez reszty”. Silny kontrast emocjonalny cechuje zwłaszcza drugą część cyklu (ballada Miłość i śmierć oraz epilogowa Serenada widm). Granados skomponował ponadto operę Goyescas w 3 obrazach (1916), opartą na tematach cyklu fortepianowego, oraz pieśni, z których najbardziej znana jest Dziewczyna z obrazu Goi (również w wersji na gitarę) z cyklu Collección de tonadillas.
Z inspiracji twórczością Goi powstały ponadto m.in.: 2 impresje taneczne na orkiestrę La Goya L. Lucasa (1932), 4 caprichos na fortepian op. 57 P. Kadosy (1961) oraz fantazja na orkiestrę Los caprichos H. W. Henzego (1963).
Literatura: J. Gudiol Goya 1746–1828. Biographic, analyse critique et catalogue des peintures, 4 t., tłum. z hiszpańskiego, Paryż 1970; K. Rozenszyld „Goyeski” Granadosa, „Sowietskaja Muzyka” XXXII, 1968 nr 1.
