Gorczyn, Jan Aleksander

Gorczyn Jan Aleksander, *ok. 1618 Kraków, †po 1694 Kraków, polski wydawca, sztycharz i drukarz. Matka – Urszula pochodziła z Gorczyna (obecnie przedmieście Poznania); ojciec – Piotr Ulanowski był wierszopisem, studiował na Wydziale Sztuk Akademii Krakowskiej. W 1634 Gorczyn wpisał się na ten sam wydział co ojciec, ale tytułu naukowego nie uzyskał. W 1647 ożenił się z Dorotą Celesta. W tym samym roku rozpoczął swoją działalność wydawniczą i kupił kamienicę Szoberowską przy ulicy Siennej nr 6 w Krakowie. Choć swoje pierwsze książki wydawał w oficynach Piątkowskiego, Schedla i Bertutowicza, jednak później był właścicielem drukarni, w której ukazały się jego Herby Królewskie. W związku z napisanym przez Gorczyna panegirykiem ku czci Władysława IV car Aleksiej Michajłowicz zażądał kary śmierci dla autora za obraźliwe – jego zdaniem – ustępy sławiące zwycięstwo nad Moskwą; po długich pertraktacjach kat spalił kilka kartek spornego dzieła. Od 1653 Gorczyn prowadził ożywioną działalność jako sztycharz. Kilkadziesiąt odszukanych dziś jego rycin to portrety, karty tytułowe, wizerunki świętych, krajobrazy. Gorczyn jest też ściśle związany z historią pierwszej gazety polskiej „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, która – pod patronatem marszałka wielkiego koronnego Ł. Opalińskiego — była redagowana przez Hieronima Pinocciego. Gorczyn pełnił obowiązki pomocnika redaktora, korektora i redaktora technicznego; być może od III 1661 (tj. od nr 21) redagował gazetę samodzielnie. Od 3 I do 22 VII 1661 ukazało się 41 numerów „Merkuriusza” – 27 w Krakowie i 14 (od 14 V) w Warszawie. Po zlikwidowaniu „Merkuriusza” Gorczyn powrócił do Krakowa i kontynuował działalność sztycharską. W 1683 trafił za długi do więzienia; 30 IV uwolniony przez Arcybractwo Męki Pańskiej. Żył jeszcze w 1694, bowiem wtedy ukazał się druk Ver Novum z jego ryciną.

Tabulatura muzyki Gorczyna jest pierwszym znanym dziś polskim podręcznikiem zasad muzyki. W przedmowie Do czytelnika autor wyraźnie określa cel swojej pracy pisząc: „Przetoż nie inaczey te pracą puszczam na świat, tylko (…) iako Oracz źiarno w źiemie na szczęście; z ktorey bedźie li iaki pożytek młodym, aby nauczywszy sie z gruntu znać głosow potym na chwałę Bożą y ku ozdobie Oyczyznie o inwencjach nowych myślili: żeby się postronni nam a nie my onym dźiwowali”. W podręczniku omówione są katechizmową metodą pytań i odpowiedzi kolejno: skala muzyczna, nazwy dźwięków, rejestry głosów, chromatyka, interwały, wartości rytmiczne nut i pauz, metrum dwu- i trójdzielne, zapis tabulatury organowej niemieckiej, zasady strojenia klawikordu i podstawy gry na tym instrumencie. Rozdział VIII i IX zawiera wskazówki dotyczące praktycznego zastosowania tych wiadomości na przykładzie 9 melodii kościelnych, prawdopodobnie rodzimego pochodzenia (M. Pamuła odnalazła konkordancje 5 melodii ze źródłami słowiańskimi). Tabulatura muzyki może stać się zatem ważnym źródłem dla badaczy problemu melodyki polskiej pieśni religijnej Jest ona zarazem dokumentem świadczącym o ówczesnych metodach nauczania i zakresie wiadomości obowiązujących przeciętnego muzyka. Praca Gorczyna jest podręcznikiem podstaw muzyki, a nie traktatem teoretycznym, stąd też jej wyraźnie kompilacyjny charakter.

Literatura: E. Rastawiecki Słownik rytowników polskich, Poznań 1886; Z. Libiszowska Pierwsza gazeta polska…, „Prace polonistyczne” 1955; J. Prosnak Z dziejów staropolskiego szkolnictwa muzycznego, „Muzyka” 1955 nr 9/10; R. Majewska-Grzegorczykowa „Merkuriusz Polski” z 1661…, „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” VII, 1958; J. Lankau Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie 1513–1729, Kraków 1960; M. Pamuła Tabulatura muzyki Jana Aleksandra Gorczyna, „Muzyka” 1977 nr 2; M. Erdman Tabulatura muzyki abo zaprawa muzykalna Jana Aleksandra Gorczyna jako źródło wiedzy o klawikordzie i praktyce wykonawczej w siedemnastowiecznej Polsce, „Muzyka” 2004 nr 3.