Goldmark, Károly

Goldmark Károly, Karl, Carl, *18 V 1830 Keszthely (n. Balatonem), †2 I 1915 Wiedeń, węgierski kompozytor działający w Wiedniu. Pochodził z ubogiej rodziny żydowskiej, od 1834 osiadłej w Deutsch-Kreuz k. Sopronu (niem. Odenburg); był jednym z ponad dwadzieściorga rodzeństwa. W 1841 zaczął uczyć się gry na skrzypcach u wiejskiego muzyka, w 1842 powstały jego pierwsze próby kompozozycji; w tym roku Goldmark został wysłany do szkoły muzycznej w Sopronie, zaś w 1844 do Wiednia, lecz w 1846 z braku środków zmuszony był przerwać naukę gry na skrzypcach. Wkrótce jednak wstąpił do konserwatorium, gdzie studiował u J. Böhma (skrzypce) i G. Preyera (teoria). Po zamknięciu konserwatorium na skutek wydarzeń roku 1848 powrócił do Deutsch-Kreuz i został skrzypkiem orkiestry teatru w Sopronie i Budzie (niem. Ofen), a od 1851 także teatrów wiedeńskich. Posiadłszy samodzielnie umiejętności pianistyczne, udzielał w Wiedniu lekcji gry na fortepianie i komponował, lecz klęska pierwszego koncertu kompozytora (1858) skłoniła go do wyjazdu do Budapesztu. Tam, utrzymując się z lekcji gry na fortepianie, pracował nad kompozycjami jako samouk. W 1860 powrócił do Wiednia i rozpoczął aktywną działalność kompozytorską, a także jako dyrygent towarzystwa śpiewaczego „Eintracht” oraz jako krytyk muzyczny; w 1862 otrzymał od władz miejskich stypendium. Osobiste zetknięcie z Wagnerem (1860) wytworzyło u Goldmarka kult jego osoby i twórczości; w 1872 wraz z J. Herbeckiem, J. Hellmesbergerem i innymi założył w Wiedniu Wagner Verein. Sukces uwertury Sakuntala i pomyślny debiut operowy (Królowa Saby 1875), dzięki któremu otrzymał wysokie stypendium rządu węgierskiego, przysporzyły mu sławy. Odtąd poświęcił się całkowicie twórczości, udzielając niekiedy lekcji kompozycji (m.in. Sibeliusowi). Goldmark odbył podróże artystyczne do Szwajcarii (1871, 1873), zaś w latach 1880–81 przebywał we Włoszech, gdzie często była wystawiana Królowa Saby. W 1896 został rycerzem Orderu Leopolda, w 1910 – doktorem h. c. uniwersytetu w Budapeszcie, a w 1914 – członkiem honorowym Accademia di Santa Cecilia w Rzymie.

Kariera Goldmark jest przykładem imponującej siły woli i wiary w powołanie artystyczne, natomiast jego droga twórcza nie wykazuje podobnej konsekwencji. Powikłane koleje edukacji zmusiły Goldmarka do samodzielnego przyswojenia sobie warsztatu kompozytorskiego. Ale nie zdołał on osiągnąć indywidualności w zakresie estetyki twórczej czy języka muzycznego. Nadmierna chłonność Goldmarka, znakomitego skądinąd talentu, doprowadziła go do eklektyzmu, widocznego jednak w przekroju całej twórczości, nie zaś w poszczególnych dziełach, odznaczających się na ogół wewnętrzną spójnością w ramach przyjętej konwencji stylistycznej. W swej słynnej operze Die Königin von Saba posłużył się Goldmark zarówno modną tematyką o znamionach orientalnych, jak i obiegowym, lecz zaawansowanym (silna chromatyzacja) językiem muzycznym; często wskazuje się tu na podobieństwa z Samsonem i Dalilą Saint-Saënsa czy z Lakmé Delibes’a. Również pozostałe opery nie posiadają określonej tożsamości stylistycznej. Das Heimchen am Herd nawiązuje do oper komicznych Lortzinga i nawet Dittersdorfa, natomiast Ein Wintermärchen wykazuje znamiona post wagnerowskiego języka muzycznego. Goldmark pozostał jednak przede wszystkim lirykiem. Utwory instrumentalne, tworzone początkowo w orbicie Mendelssohna i Schumanna, później także Wagnera i Liszta (uwertura Penthesilea), pod koniec życia Goldmarka ewoluują ku impresjonizmowi (Georginen, Kwintet fortepianowy op. 54), co dowodzi, że zbytnia niekiedy łatwość przyswajania różnych prądów muzycznych uchroniła ponad 80-letniego twórcę przed konserwatyzmem. Znaczenie Goldmarka polega jednak głównie na utrwalaniu osiągnięć innych kompozytorów. Goldmark tworzył dzieła atrakcyjne scenicznie i estradowo, wypracowane pod względem formalnym, epatujące błyskotliwą, przykuwającą uwagę melodyką. Mimo ataków krytyki (Herbeck, Hanslick) Goldmark był wysoko ceniony, także na Węgrzech jako pierwszy – przed Dohnányim i Bartókiem – węgierski kompozytor o tak szerokich umiejętnościach warsztatowych i horyzontach artystycznych.

Literatura: K. Goldmark Erinnerungen aus meinem Leben, Wiedeń 1922, 2. wyd. 1929; O. Keller C. Goldmark, Lipsk b. d.; E. Kálmán K. Goldmark, Budapeszt 1930; J. Klempá K. Goldmark, Budapeszt 1930; L. Koch K. Goldmark, Budapeszt 1930; M. Káldor, P. Várnai Goldmark K. élete és müvészete (‘K. Goldmark Życie i twórczość’), Budapeszt 1956; R. von Perger K. Golmark, „Die Musik” VII, 1907–08; W. Altmann Goldmarks Kammermusik, „Die Musik” XIV, 1914–15; H. Truscott C. Goldmark, „The Monthly Musical Record” XC, 1960.