George [gɛ’orge] Stefan Anton, *12 VII 1868 Büdesheim (k. Bingen), †4 XII 1933 Minusio (k. Locarno), niemiecki poeta. Po ukończeniu gimnazjum w Darmstadcie (1888) George rozpoczął życie wędrowne, poświęcając się całkowicie swemu powołaniu. Najdłużej przebywał w Berlinie, Monachium, Heidelbergu i Bazylei. Z wędrówek po Europie wyniósł liczne kontakty literackie, m.in. znajomość z kręgiem Mallarmégo, przyjaźń z W. Rolicz-Liederem i współpracę z H. v. Hofmannsthalem, nawiązaną z myślą o własnym czasopiśmie „Blätter für die Kunst” (1892–1919). Oprócz wierszy publikował w nim swoje przekłady z francuskiego (Mallarmé, Baudelaire, Verlaine) i polskiego (31 wierszy Rolicz-Liedera). Z czasem wokół George’a powstał krąg uczniów, przyjaciół i wyznawców (George-Kreis) rekrutujących się z niemieckiej elity intelektualnej (E. Bertram, F. Gundolf, L. Klages i in.). Po zwycięstwie ruchu narodowo-socjalistycznego, który zwulgaryzował i przywłaszczył sobie idee zawarte w ostatnim tomie wierszy Das neue Reich (1928), George wyemigrował do Szwajcarii i tam (w Locarno) zgodnie z jego wolą został pochowany.
Postać wędrowca-samotnika, w jaką wcielił się Georg, stała się częstym motywem jego wierszy, nazwanych przez George’a Lukácsa „Wanderlieder”. Inspirowały je nie tylko reminiscencje z podróży, lecz także imaginowane wędrówki poprzez kultury – helleńską, orientalną i nadreńsko-rzymską – które w połączeniu z dziedzictwem myśli niemieckiej (Hölderlin, Schopenhauer, Nietzsche) oraz wpływem symbolistów francuskich i prerafaelitów ukształtowały estetykę i poetykę George’a. Przyświecała mu myśl o poezji czystej, władczej i profetycznej złączona z ideą odrodzenia Niemiec z ducha „wiecznej Hellady”. W programie tym, wywodzącym się ze skrajnego estetyzmu, Georg nie znalazł miejsca dla muzyki, podzielając pogląd Hölderlina, iż „to, co trwa, stanowione jest przez poetów”. Operę uważał za gatunek „najwulgarniejszy”, a pracę nad librettem nazywał „profanacją”. W muzyce instrumentalnej widział jedynie wzór organizacji rytmiczno-dźwiękowej, której – w zastosowaniu do własnej twórczości – zawdzięczał melodyjność frazy, wyrazistość rytmu i niezwykle dźwięczną instrumentację wiersza. Muzyczność liryki George’a przejawiła się ponadto w określeniach gatunkowych „pieśń”, „hymn”, „chór”, występujących w tytułach wierszy i zbiorów (Hymnen 1890, Das Buch der Sagen und Sänge 1895, Die Lieder von Traum und Tod 1900, szereg Lieder w Der siebente Ring 1907 i w Das neue Reich, Schlusschor w Der Stern des Bundes 1914). Mimo muzykalizacji języka poetyckiego (Sprachmusik) i przyjaźni z kompozytorami, których pieśni do swoich tekstów akceptował (C. v. Franckenstein, C. M. Scott), stosunek George’a do muzyki jako czynnika kultury pozostał negatywny. Niemniej jemu właśnie wypadło odegrać inspirującą rolę w rozwoju muzyki XX w. Liryka George’a stała się w latach 1908–09 przedmiotem szczególnego zainteresowania kompozytorów szkoły wiedeńskiej. Do jego tekstów powstały wówczas Lieder A. Weberna (op. 2, 3 i 4) oraz utwory A. Schönberga: II Kwartet smyczkowy op. 10, z wok. częścią 3 (Litanei) i 4 (Entrückung), i 15 Gedichte aus „Das Buch der hängenden Gärten” op. 15, z którymi „cała nowoczesna muzyka wstępuje w nową fazę rozwoju” (H. Stuckenschmidt). Pogłosem tej nagłej fascynacji poetyckiej były późniejsze pieśni Schönberga (Seraphita op. 22) i A. Berga (Der Wein) do niemieckich przekładów George’a z E. Dowsona i Baudelaire’a, a także utwory ich uczniów – George-Lieder E. Wellesza (op. 22) i T. W. Adorna (op. 1 i 7). Dzięki poezji Goethego udało się Schönbergowi „zbliżyć do ideału ekspresji i formy, który od kilku lat [go] prześladował”, i „rozbić granice wszelkich minionych estetyk” (program z wykonania George-Lieder, 1909). Z drugiej strony wiersze George’a były dlań „elementem tworzącym związki wewnętrzne” (Gesinnung oder Erkenntnis 1926), sugerowały rozwiązania problemów kompozytorskich i poszukiwanie nowego systemu. Wpływ George’a trudno ograniczyć tylko do struktury artystycznej jego wierszy, pomijając zawartą w nich ideę estetyczną. Jest nią mitologizacja elementów rzeczywistości, tzn. „skamienienie” życia i wyizolowanie rzeczy jako znaków, „umyślne wyobcowanie, jako podstawowa formuła do stworzenia wewnętrznego, magicznego świata” (H. Pongs Das Bild in der Dichtung, I). Odzwierciedlenie tej idei można widzieć w ówczesnej ewolucji twórczej szkoły wiedeńskiej – od dynamizmu tradycyjnego myślenia muzycznego do hermetycznej systemowości techniki dwunastotonowej.
Edycje: GA der Werke, 18 t., Berlin 1927–34; Poezje, tłum. zbiorowe, wybór i wstęp K. Kamińska, Warszawa 1979.
Literatura: F. Gundolf George, Berlin 1920, 31930; J. Iwaszkiewicz Stefan George i Wacław Rolicz-Lieder, „Skamander” 1933 nr 64; E. Morwitz Die Dichtung Stefan Georges, Berlin 1934; H. Stuckenschmidt Arnold Schönberg, Zurych 1951, wyd. polskie Kraków 1965; T. W. Adorno Zu den Georgeliedern, w: Arnold Schönberg 15 Gedichte aus „Das Buch der hängenden Gärten” von Stefan George, Wiesbaden 1959; G. P. Landmann Stefan George und sein Kreis, eine Bibliographie, Hamburg 1960; G. R. Urban Kinesis and Stasis, a Study in the Attitude of Stefan George and his Circle to the Musical Arts, Haga 1962; K. H. Ehrenforth Ausdruck und Form, Schönbergs Durchbruch zur Atonalität in den George-Liedern op. 15, Bonn 1963; D. Venus Vergleichende Untersuchungen zur melischen Struktur der Singstimmen in den Liedern von A. Schönberg, A. Berg, A. Webern und P. Hindemith, Getynga 1965; R. Brinkmann Schönberg und George, Interpretation eines Liedes, „Archiv für Musikwissenschaft” XXVI, 1969; A. Rogalski Trzy portrety niemieckie – F. Hölderlin, J. Paul, S. George, Poznań 1980.
