Franco z Kolonii

Franco z Kolonii, Franco von Köln, XIII w., teoretyk muzyki. Brak dokładniejszych danych o jego życiu. Jest autorem traktatu Ars cantus mensurabilis. Przez dłuższy czas uważano, że traktat napisał Franco z Paryża. Podstawą tego poglądu było wydanie Gerberta oparte na XIV-wiecznym rękopisie mediolańskim (Biblioteca Ambrosiana D.5.inf.), zawierającym incipit: „Ars cantus mensurabilis edita a magistro Francone Parisiensi”.

Przypuszczano również, że istniało 2 teoretyków o tym samym imieniu: Franco z Paryża (Parisiensis) i Franco z Kolonii (Coloniensis). Hipoteza ta opierała się na sformułowaniu Anonima IV (wyd. Fritz Reckow, Der Musiktraktat des Anonymus 4, 2 t., Beihefte zum Archiv für Musikwissenschaft, t. 4–5, Wiesbaden 1967, t. 1): „Liber vel libri magistri Perotini erant in usu… in maiori parte usque in tempus magistri Franconis primi et alterius magistri Franconis de Colonia, qui inceperunt in suis libris aliter pra parte notare”.

Obecnie za H. Besselerem przyjmuje się, że istniał tylko Franco z Kolonii, najprawdopodobniej Niemiec z pochodzenia, na co wskazuje określenie użyte przez Jakuba z Liège – „Franco Teutonicus” (Speculum musicae, ks. 7, wyd. R. Bragard, „Corpus Scriptorum de Musica” 3, 1973). Najważniejszym źródłem potwierdzającym pochodzenie Francona z Kolonii jest eksplicit traktatu Ars cantus mensurabilis z rękopisu Saint-Dié (Bibliothèque Municipale 42, fol. 43v): „Explicit magna ars mensurabilis musice reverendi viri cuiusdam domini Franconis, capellani domini pape necnon praeceptoris domus Coloniensium hospitalis sancti Johannis Jerosolimitani”. Powyższa wzmianka pozwoliła H. Besselerowi ustalić niektóre fakty z życia Francona z Kolonii. Był on joannitą i kapelanem papieskim. Pełnił funkcję przełożonego klasztoru joannitów w Kolonii, co wskazywałoby na jego szlacheckie pochodzenie. Sformułowanie: „a Francone Parisiensi” uznano za wskazówkę co do działalności Francona z Kolonii w Paryżu; znajduje to potwierdzenie m.in. w świadectwie Anonima IV. Według Besselera Franco z Kolonii przebywał w Paryżu ok. 1260 i tam napisał swój jedyny traktat Ars cantus mensurabilis, obecnie datowany na ok. 1280.

Ars cantus mensurabilis stanowi jedną z najstarszych zachowanych kodyfikacji reguł kompozytorskich, i zarazem jest najpełniejszym źródłem teoretycznym do poznania techniki kompozytorskiej okresu ars antiqua. Największym osiągnięciem Francona z Kolonii jest sformułowanie zasad notacji menzuralnej, polegających na ustaleniu wartości rytmicznych, a tym samym usunięciu wieloznaczności, wynikających z notacji modalnej. Dotychczasowe 6 modi sprowadził on do jednego modus, którego zasadą porządkującą była perfectio czyli jednostka wartości trójdzielnej longi (longa perfecta). Franco z Kolonii przeprowadził również klasyfikację ligatur i ustalił ich wartości rytmiczne. Stwierdził, iż forma ligatury cum proprietate pochodzi z ligatury stosowanej w notacji chorałowej i oznacza więcej niż jeden dźwięk. Według ustaleń Francona z Kolonii w ligaturach cum proprietate et cum perfectione pierwsza nuta ma zawsze wartość brevis, ostatnia zaś longi; brak proprietas czyni pierwszą nutę longą, a brak perfectio ostatnią nutę brevis; brak perfectio – o ile jest zachowana proprietas – nie oznacza, iż pierwsza nuta ma wartość brevis; w przypadku ligatury cum opposita proprietate pierwsze 2 nuty (ale nie więcej) mają wartości semibreves, a nuty środkowe (z wyłączeniem drugiej w przypadku ligatury cum opposita proprietate) – breves. Zmiany te znalazły odzwierciedlenie w notacji zwanej notacją frankońską. Perfectio stała się także zasadą porządkującą dobór współbrzmień w przebiegu utworu, bowiem Franco z Kolonii domagał się stosowania konsonansów na początku każdej perfectio.

Autorstwo traktatu Compendium discantus (wyd. E. de Coussemaker, Scriptorum de musica medii aevi nova series, 4 t., Paryż 1864–78), który na podstawie incipitu „Ego Franco de Colonia…” przypisywano Frankowi von Köln, obecnie jest zakwestionowane. Franco von Köln mógł być także kompozytorem, co sugeruje Jakub z Liège (wyd. R.Bragard, Speculum musicae, ks. 7, s. 38: „Item videtur mihi Parisius audivisse triplum a magistro Francone, ut dicebatur, compositum…” / Wydaje mi się też, że słyszałem w Paryżu triplum skomponowane, jak mówiono, przez mistrza Frankona …”). Nie zachowały się jednak żadne jego kompozycje. H. Besseler przypuszcza, że Franco z Kolonii był twórcą zachowanego anonimowo 3-głosowego motetu Homo luge/Homo miserabilis/Brumans est mors (Bamberg, Staatsbibliothek, lit.115, f. 20v).

Literatura: H. Riemann Geschichte der Musiktheorie, 2. wyd. Berlin 1921, przedr. Hildesheim 1961; H. Besseler Studien zur Musik des Mittelalters, cz. 2: Die Molette von Franco von Köln bis Philipp von Vitry, „Archiv für Musikwissenschaft” VIII, 1926; G. Reese Music in the Middle Ages, Nowy Jork 1940; F. Gennrich Abriss der Frankonischen Mensuralnotation, «Musikwissenschaftliche Studienbibliothek» I/II, Nieder-Modau 1946, 2. wyd. Darmstadt 1956; H. Besseler Franco von Köln, Die Musik in Geschichte und Gegenwart, red. F. Blume, Kassel t. 4, 1955; J.M. Chomiński Historia harmonii i kontrapunktu, t. 1, Kraków 1958; W. Apel Die Notation der Polyphonen Musik, Lipsk 1962; G. Reaney The Question of Authorship in the Medieval Treatises on Music, „Musica Disciplina” XVIII, 1964; F. Reckow Proprietas und perfectio, „Acta Musicologica” XXXIX, 1967; W. Frobenius Zur Datierung von Francos „Ars cantus mensurabilis”, „Archiv für Musikwissenschaft” XXVII, 1970; W. Arlt, M. Haas Pariser modale Mehrstimmigkeit in einem Fragment der Basler Universitätsbibliothek, „Forum musicologicum”1, 1975; M. Huglo De Franco de Cologne à Jacques de Liège, „Revue Belge de Musicologie” 34–35, 1980–81; M. Haas Die Musiklehre im 13. Jahrhundert von Johannes de Garlandia bis Franco, w: Die Mittelalterliche Lehre von der Mehrstimmigkeit, Geschichte der Musiktheorie, red. F. Zaminer, t. 5, Darmstadt 1984; C.M. Atkinson Franco of Cologne on the Rhythm of Organum purum, „Early Music History” 9, 1990; A.M. Busse Berger Franco’s Notational Reforms: Acceptance and Resistance, w: Musik der mittelalterlichen Metropole: Räume, Identitäten und Kontexte der Musik in Köln und Mainz, ca. 900–1400, Tagungsbericht Mainz/Köln, Oktober 2014, red. F. Kolb. „Beiträge zur rheinischen Musikgeschichte” 179. Berlin, Kassel 2016.