Francesco da Milano

Francesco da Milano [~czˊesko~], Milanese, właściwie Francesco Canova, *18 VIII 1497, Monza (k. Mediolanu), †15 IV 1543, pogrzebany w Mediolanie, włoski lutnista, wiolista i kompozytor.

Gry na lutni uczył się u G. Testagrossy. Między 1513 a 1521 działał prawdopodobnie przez jakiś czas w Rzymie, gdyż wiadomo, że był wysoko ceniony przez papieża Leona X. Około 1528 przebywał w Piacenzy, a później znów w Rzymie, na dworze kardynała Ippolita Medici. Po śmierci kardynała (1535) wstąpił na służbę papieża Pawła III, który m.in. powierzył mu naukę gry na lutni swego bratanka, Ottavia Farnese. W VI 1538 towarzyszył papieżowi w Nicei podczas spotkania z cesarzem Karolem V i królem francuskim Franciszkiem I; zyskał szczególne uznanie tego ostatniego i nie wykluczone, że zatrzymał się pewien czas we Francji, ale w 1539 był znowu na dworze papieskim. Trzej młodo zmarli bracia Francesco i jego ojciec, Benedetto, również zajmowali się muzyką. Najbardziej znanym uczniem Francesco da Milano był florentyńczyk Perino.

Francesco da Milano należy do najwybitniejszych lutnistów z pokolenia, które dokonało pewnego przełomu w muzyce instrumentalnej, realizując na lutni fakturę polifoniczną powyżej 3 głosów. Do intawolacji wybierał utwory polifoniczne o dużej ilości imitacji, przeważnie 4-głosowe, ale także motety 5- i 6-głosowe i wbrew wcześniejszej praktyce, przenosząc je na lutnię nie redukował liczby głosów. W rezultacie intawolacje zachowują zarówno architektonikę jak i niemal wszystkie dźwięki polifoniczne konstrukcji wzoru, a najczęściej wzbogacone są jeszcze rozmaitymi figurami dyminucyjnymi, nieraz obficie przez Francesco da Milano stosowanymi. Przeniesienie na lutnię utworów 6-głosowych ułatwione było przez dobór motetów Josquina des Prés, w których pełny zespół występuje rzadko, a wówczas coraz to inne głosy schodzą się na unison; niemniej spotyka się i przebiegi realnie 6-dźwiękowe. Do najbardziej rozbudowanych intawolacji chansons należą przeniesienia utworów Janequina La guerre i Le chant des oiseaux.

W zachowanej twórczości Francesco da Milano zwraca uwagę niemal całkowity brak tańców (jedynym przykładem jest spagna) i zdecydowana przewaga liczebna ricercarów i fantazji (nazwy stosowane są w źródłach zamiennie w stosunku do wielu utworów Francesco da Milano). Utwory te stanowią również nowy etap w historii muzyki instrumentalnej, przeważają w nich bowiem przebiegi polifoniczne (2- i 3-głosowe), a często podstawę konstrukcji całego utworu stanowi technika imitacyjna. Imitowane frazy nie mają jeszcze na ogół indywidualnego kształtu; zwykle są to frazy oparte na pochodach skalowych, z czym wiąże się znaczna jednolitość materiałowa, tak poszczególnych kompozycji jak i pomiędzy różnymi ricercarami czy fantazjami. Interesujący jest fakt przekształcania imitowanych fraz w trakcie utworu, które doprowadziło później do powstania ricercaru wariacyjnego. Warto zwrócić uwagę, że aczkolwiek pierwsze druki Francesco da Milano są o kilkanaście lat późniejsze od organowych Marcantonia Cavazzoniego, to twórcy ci byli niemal rówieśnikami. Pomimo tego wiele utworów Francesco da Milano bliższych jest rozbudowanym imitacyjnym ricercarom młodszego Cavazzoniego – Girolama. Niektóre utwory Francesco da Milano należą też do wczesnych przykładów kształtowania autonomicznej architektoniki muzycznej, nieuzależnionej od formy tekstu słownego czy gestów tanecznych, a opartej tylko na określonych proporcjach liczbowych między rozmiarami poszczególnych części a całości.

Literatura: L. Dorez La cour du Pape Paul III, Paryż 1932; J.E. Newman Francesco Canova da Milano: A Lutenist of the Sixteenth Century, praca magisterska, New York University, 1942; E.A. Wienandt Musical Style in the Lute Compositions of Francesco da Milano, dysertacja, University of Iowa, 1951; O. Gombosi À la recherche de la forme dans la musique de la Renaissance: Francesco da Milano, w: La musique instrumentale de la Renaissance, wyd. J. Jacquot, Paryż 1955; H.C. Slim Francesco da Milano. A Bio-Bibliographical Study, cz. 1 Biography, „Musica Disciplina” XVIII, 1964, cz. 2 Bibliography, „Musica Disciplina” XIX, 1965; Y. Giraud Deux livres de tablature inconnus de Francesco da Milano, „Revue de musicologie” LV, 1969; J. McWhorter Meadors Italian Lute Fantasias and Ricercars Printed in the Second Half of the Sixteenth Century, dysertacja, Harvard University, 1984; A.J. Ness The Herwarth Lute Manuscripts at the Bavarian State Library, Munich, dysertacja, New York University, 1984; A.J. Ness The Siena Lute Book and its Arrangements of Vocal and Instrumental Part Music, w: Proceedings of the International Lute Symposium: Utrecht 1986, Utrecht 1986; S. Mengozzi Is this Fantasy a Parody? Vocal Models in the Free Compositions of Francesco da Milano, „Journal of the Lute Society of America” XXIII, 1990; F. Pavan Francesco Canova and his Family in Milan, „Journal of the Lute Society of America” XXIV, 1991; F. Pavan Ex paupertate evasit: Francesco da Milano et sa famille, w: Le Concert des voix et des instruments à la Renaissance, red. J.M. Vaccaro, Paryż 1995; M.G. Carlone Immagini di liutisti del primo Cinquecento, dysertacja, Università di Bologna, 1996; V.A. Coelho The Reputation of Francesco da Milano (1497–1543) and the Ricercars in the Cavalcanti Lute Book, „Revue belge de Musicologie” L, 1996; R. Harmon Listeners in Depictions of Orpheus and (?) I Francesco da Milano, „The Lute” XXXVI, 1996; F. Rossi Pacolini da Borgotaro versus Pacalone da Padova: Francesco da Milano nell’antologia di Castelfranco Veneto, w: Trent’anni di ricerca musicologica. Studi in onore di F. Alberto Gallo, red. P. Dalla Vecchia i D. Restani, Rzym 1996; F. Pavan Francesco Canova da Milano, dysertacja, Università degli Studi di Milano, 1996; V.A. Coelho Authority, Autonomy, and Interpretation in Seventeenth-Century Italian Lute Music, w: Performance on lute, guitar, and vihuela, red. V.A. Coelho, Cambridge 1997; H. Minamino Was Francesco da Milano a viola da mano Player?, „The Lute” XXXVIII, 1998; F. Pavan Francesco da Milano: Intabolatura de Leuto, Bolonia 2000; V.A. Coelho Papal Tastes and Musical Genres: Francesco da Milano „Il Divino” (1497–1543), and the Clementine Aesthetic, w: The Pontificate of Clement VII. History, Politics, Culture, red. K. Gouwens i S. Reiss, Ashgate 2002.