Ellington, Duke

Ellington [΄elyŋt^en] Duke, właśc. Edward Kennedy Ellington, *29 IV 1899 Waszyngton, †24 V 1974 Nowy Jork, amerykański kompozytor, pianista, kierownik słynnej orkiestry jazzowej. Od 7 r. życia uczył się gry na fortepianie, studiów kompozycji nie odbywał. Uczęszczał do Armstrong High School w Waszyngtonie. Szczególnie uzdolniony plastycznie, otrzymał stypendium na studia w Pratt Institute of Fine Arts w Brooklynie (Nowy Jork), z którego jednak zrezygnował. Przez pewien czas utrzymywał się z malowania reklam i dorywczego muzykowania. W latach 1922–26 występował z 5-osobową grupą The Washingtonians w nowojorskich klubach. W 1924 dokonał pierwszych nagrań ze swoją Duke Ellington Kentucky Club Orchestra. W 1927 otrzymał 5-letnie engagement do ekskluzywnego klubu Harlemu „Cotton Club”, gdzie stworzył 12-osobową orkiestrę; w 1932 powiększył obsadę do 14 osób. W 1933 Duke Ellington and His Famous Orchestra odbyła tournée po Europie. W orkiestrze Ellingtona grali wybitni muzycy, m.in. trębacze – B Miley, Cootie Williams, Freddie Jenkins, C. Anderson, C. Terry; puzoniści – J. Tizol, L. Brown, Joe „Tricky Sam” Nanton; saksofoniści – Johnny Hodges, H. Camey, Ben Webster, P. Gonsalves, W. Smith; klarneciści – B. Bigard, J. Hamilton; kontrabasiści – J. Blanton, O. Pettiford; perkusiści – L. Bellson, S. Woodyard. W latach 1938–67 stałym współpracownikiem Ellngtona był pianista B. Strayhorn, aranżer i współkompozytor większości pozycji repertuaru orkiestrowego. W 1943 rozpoczął Ellington serię własnych koncertów w Carnegie Hall, w 1951 wystąpił po raz pierwszy w Metropolitan Opera House, w 1957 w Town Hall. Od 1958 prawykonania koncertowych utworów Ellingtona odbywały się głównie na jazzowych festiwalach. Wielokrotnie koncertował w Europie, Ameryce Południowej i Azji; w 1970 był gościem na warszawskim „Jazz Jamboree”.

Osiągnięcia artystyczne Ellingtona weszły na trwałe do historii jazzu. Ellington jako leader swojej orkiestry stworzył uniwersalny a zarazem wybitnie indywidualny jazzowy styl orkiestralny. W Washington Wooble (1927), rezygnując ze stereotypowych formuł i konwencji instrumentacyjnych, po raz pierwszy posłużył się metodą dosłownej transkrypcji własnej improwizacji fortepianowej na orkiestrę. O ostatecznym kształcie kompozycji decydowały szczegóły, które ustalano na próbach, gdzie niekiedy całe partie utworu były „wyimprowizowywane” przez poszczególnych muzyków i grupy instrumentalistów, a dopiero później zapisywane. Taka kolektywna metoda pracy dawała w efekcie zespolenie partii zapisanych i improwizowanych, stylu orkiestrowego i stylu wykonawczego poszczególnych muzyków. Współpraca z wybitnymi muzykami, działającymi w zespole nie tylko w charakterze wykonawców ale rzeczywistych współtwórców, wzbogaciła skalę środków kolorystycznych orkiestry o szereg nowych efektów technicznych („jungle style effects”, „growl technique”). W technice orkiestracyjnej Ellington stosował innowacje, które do dziś przetrwały: oddzielenie sekcji saksofonów od grupy instrumentów dętych blaszanych, unisonowe prowadzenie saksofonów, po raz pierwszy w muzyce jazzowej użycie głosu ludzkiego jako jednego z instrumentów orkiestry (Creole Love Call, 1927), wykorzystanie kontrabasu w roli instrumentu melodycznego (J. Blanton), wprowadzenie elementów folkloru Ameryki Łacińskiej tzw. Latin rhythms; zastosowanie po raz pierwszy w nagraniach orkiestry sztucznego pogłosu.

Działalność kompozytorska Ellingtona odegrała w dziejach jazzu rolę pionierską. Ellington był pierwszym – w całym tego słowa znaczeniu – kompozytorem jazzowym. Skupiając swe zainteresowania przede wszystkim na problemie formy, wyprzedził o 20 lat rozbicie symetryczności i regularności formalnej, stosował bowiem nietypowe np. 20-, 10- i 14-taktowe okresy (Birmingham Breakdown, Reminiscin’in Tempo), a nawet wprowadził asymetryczność (Old Man Blues). W latach 40. poszukiwania Ellingtona koncentrują się wokół złożonych, rozbudowanych form orkietrowych, choć wydawało się, że forma cykliczna na terenie jazzu ma minimalną szansę rozwoju, zarówno z uwagi na improwizowany charakter muzyki, jak i uwarunkowania techniczne (m. in. ograniczenie czasowe zapisu dźwiękowego na ówczesnych płytach gramofonowych). Z punktu widzenia struktury i środków wykonawczych są to kompozycje bardzo różnorodne: od tzw. „miniature concerto form” (Echoes of Harlem, Clarinet Lament, A Portrait of Bert Williams, Concerto for Cootie) poprzez suity orkiestrowe, pod którym to pojęciem kryje się wiele różnych gatunków formalnych, do monumentalnych niemal form wokalno-instrumentalnych (A Drum is a Woman). Ellington skomponował ponadto, zwłaszcza we wczesnym okresie twórczości, pokaźną ilość drobnych utworów instrumentalnych i piosenek, które zyskały popularność równą słynnym przebojom. Większość z nich odznacza się charakterystyczną, liryczną, niekiedy wręcz sentymentalną ekspresyjnością i komunikatywną, bezpretensjonalną melodyką (Solitude, Prelude to a Kiss, Sophisticated Lady, Mood Indigo i in.). Swój styl gry na fortepian wykształcił Ellington w latach 20. pod wpływem pianistów tzw. „harlemowych” (Willie „The Lion” Smith, J.P. Johnson, T. „Fats” Waller), do których zresztą sam należał. Występował przede wszystkim we własnej orkiestrze, pozostając w całkowitej separacji od aktualnych kierunków jazzowej pianistyki.

Ellington był jedną z czołowych postaci w historii jazzu, a po śmierci Armstronga stał się bez wątpienia najwyższym autorytetem w dziedzinie jazzu, docenianym i popularnym nie tylko wśród szerokiej rzeszy słuchaczy; świadczą o tym tytuły naukowe – doktoraty honoris causa ośmiu wyższych uczelni, najwyższe odznaczenia państwowe, w tym Medal Wolności. Niezwykle uroczyste obchody 70-lecia jego urodzin połączone z przyjęciem w Białym Domu urosły w Ameryce do wydarzenia w skali państwowej. Otaczająca go atmosfera ogólnego uznania, podziwu i szacunku to dowód, że Duke Ellington stał się w ostatnich latach przed śmiercią jednym z oficjalnych, żywych pomników amerykańskiej kultury muzycznej.

Literatura: D. Ellington Music is My Mistress, Garden City (Nowy Jork) 1973, wyd. niem. Monachium 1974 (zawiera spis kompozycji D. Ellingtona); L. Massagli, L. Pusateri i G.M. Volonté Duke Ellington’s Story on Records, 5 t., Mediolan 1966–69; B. Ulanov Duke Ellington, Nowy Jork 1946; N. Arnaud Duke Ellington, Paryż 1950; A. Hodeir Hommes et problèmes du jazz, Paryż 1954, wyd. pol. Ludzie i problemy jazzu, tłum. A. Kolasiński, J. Tyszkowski, Kraków 1961; G.E. Lambert Duke Ellington, Londyn 1958; R. Greene Duke Ellington, Zurych 1961; J. Radliński Obywatel Jazz, Kraków 1967; E.R. Montgomery Duke Ellington. King of Jazz, Champaign 1972; J.E. Berendt Das Jazzbuch. Von Rag bis Rock, Frankfurt n. Menem 1973, wyd. pol. Od raga do rocka – wszystko o jazzie, tłum. S. Haraschin, I. Panek, W. Panek, Kraków 1979.