Diagilew [di’a~] Siergiej Pawłowicz, *31 (19) III 1872 Gruzino (gub. nowogrodzka), †19 VIII 1929 Wenecja, rosyjski impresario baletowy. Studiując prawo w Petersburgu, należał do grona młodych, postępowych artystów rosyjskich, którym przewodził A. Benois. W latach 1899–1904 Diagilew redagował czasopismo „Mir iskusstwa”, w latach 1899–1900 roczniki teatrów carskich. Od 1906 do 1908 organizował w Paryżu wystawy malarstwa rosyjskiego, muzyki rosyjskiej i występy opery rosyjskiej (Borys Godunow, muz. M. Musorgski, T. Szalapin w partii tytułowej). Największym osiągnięciem Diagilewa było zorganizowanie w 1909 dla potrzeb tzw. Sezonów Rosyjskich w Paryżu zespołu baletowego, który zrewolucjonizował europejski balet. W 1911 zespół po raz pierwszy wystąpił pod nazwą Ballets Russes. Diagilew kierował nim przez 20 kolejnych lat. Do współpracy zapraszał najwybitniejszych artystów (malarzy, muzyków, literatów, tancerzy). Do 1914 byli to głównie artyści rosyjscy, m.in.: A. Benois, L. Bakst, I. Strawiński, M. Fokin, A. Pawłowa, T. Karsawina, W. Niżyński. W latach późniejszych Diagilew, przebywając na emigracji, dobierał współpracowników spośród przedstawicieli artystycznej awangardy paryskiej (P. Picasso, H. Matisse, M. Utrillo, A. Derain, F. Poulenc, G. Auric, E. Satie, S. Prokofiew, J. Cocteau). Dzięki znakomitej intuicji artystycznej i talentowi organizacyjnemu odkrywał, wychowywał i odpowiednio wykorzystywał talenty choreograficzne (W. Niżyński, L. Miasin, B. Niżyńska, G. Balanchine, S. Lifar), koordynował współpracę poszczególnych artystów, kształtując repertuar Ballets Russes zgodnie ze swymi zmiennymi upodobaniami artystycznymi Szczególnie troszczył się o podporządkowanie wszystkich elementów składowych baletu (muzyka, scenografia, taniec) wspólnej myśli przewodniej. Wpływ indywidualności Diagilewa na zespół był tak silny, że po jego zgonie Ballets Russes uległy rozbiciu. Diagilew poprzez swoją działalność wywarł decydujący wpływ na rozwój współczesnego baletu.
Korespondencja Diagilewa oraz programy teatralne, projekty kostiumów, rysunki i fotografie z przedstawień, książki itp. przedmioty dokumentujące historię Ballets Russes zebrane są w Rothschild Collection of the Russian Ballets of Serge Diaghilev, znajdującej się obecnie w zbiorach Harvard Theatre Collection w Cambridge (Massachusetts).
Literatura: C.W. Beaumont Serge Diaghilev, Londyn 1933; A.L. Haskell, W. Nouvel Diaghileff. His Artistic and Private Life, Londyn 1935; S. Lifar Serge Diaghilev, Londyn 1940; A.L. Haskell Ballet Russe. The Age of Diagileff, Londyn 1968; B. Kochno Diaghilev and the Ballets Russes, Nowy Jork 1970; J. Percival The World of Diaghilev, Londyn 1971; R. Buckie D., Londyn 1977.
S.L. Grigoriew The Diaghilev Ballet, 1909–1929, Londyn 1953, 2. wyd. 1960; S. Charles The World of Serge Diaghilev, Londyn 1974; N. MacDonald Diaghilev Observed by Critics in England and the United States, Nowy Jork 1975; J. Percival The World of Diaghilev, 2. wyd. 1979; R. Buckle In the Wake of Diaghilev Autobiography 2, Londyn 1982; L. Garafola Diaghilev’s Ballets Russes, Nowy Jork 1989; N. van Norman Baer The Art of Enchantment. Diaghiev’s Ballets Russes, 1909–1929, San Francisco 1989; Diaghilews Ballets Russes. Aufbruch in die Moderne, red. S. Dahms i M. Woitas, Salzburg 1994; A. Kodicek Diaghilev. Creator of the Ballets Russes. Art, Music, Dance, Suffolk 1996; J. Drummond Speaking of Diaghilev, Londyn 1999.
