Coltrane [koultr’ejn] John William, *23 IX 1926 Hamlet (Pn. Karolina), †17 VII 1967 Huntington (Nowy Jork), amerykański saksofonista (tenor, sopran) i kompozytor jazzowy. Studia muzyczne odbył w Filadelfii w Granoff Studios i Ornstein School of Music. Grał m.in. z zespołem rhythm and bluesowym J. Webba (1947), Dizzy Gillespie’m (1949–51), E. Bostikiem (1952–53), J. Hodgesem (1953–54). W latach 1955–60 współpracował z Kwintetem i sekstetem M. Davisa. W 1960 utworzył własny kwartet z pianistą McCoy Tynerem, perkusistą E. Jonesem, kontrabasistą Stevem Davisem, którego później zastąpili kolejno: Art Davis, R. Workman, J. Garrison. W 1965 na miejsce McCoy Tynera wstąpiła do zespołu żona Coltrane’a – Alice, a na miejsce E. Jonesa perkusista Rashied Ali. Dla nagrań płytowych Coltrane’a często rozszerzał obsadę zespołu, wykorzystując np. dwóch kontrabasistów i dwóch perkusistów. Coltrane był po Ch. Parkerze najsilniejszą i chyba najbardziej twórczą indywidualnością wśród jazzowych saksofonistów. Język jazzu lat 60. zawdzięcza mu więcej, niż zwykło się kiedyś sądzić, a wpływy jego muzyki do dzisiaj są żywe i wciąż aktualne. Muzyka Coltrane’a, podporządkowana hasłu: „wszystkie środki służą ekspresji”, odznacza się olbrzymim dynamizmem, żywiołowością i niemal magnetyczną siłą oddziaływania. W jego grze saksofonowej – zwłaszcza we wczesnym okresie – dopatrzeć się można pewnej zależności od stylu D. Gordona, Sonny Rollinsa i przede wszystkim Ch. Parkera, którego ideały były mu najbliższe i pod wieloma względami – podobne.
Spośród nielicznej grupy wybitnych nowatorów jazzu lat 60. Coltrane był muzykiem najsilniej związanym z tradycją. Mimo daleko posuniętego radykalizmu muzycznego i swobodnej, pantonalnej organizacji materiału dźwiękowego, nigdy nie był on zwolennikiem totalnej koncepcji free jazzu. A jednak właśnie w jego muzyce odnaleźć można wiele elementów związanych zarówno z techniką wykonawczą, jak i warstwą materiałową, które stały się ważnymi komponentami zarówno free jazzu, jak i jednymi z najbardziej charakterystycznych cech muzyki jazzowej ostatnich lat, np.: maksymalna intensywność ekspresji bez momentów odprężenia uzyskiwana na skutek zagęszczenia ruchu oraz rezygnacji z kontrastów i cieniowań dynamicznych, rezygnacja z identyczności wyznaczników harmonicznych i formalnych dla partii poszczególnych instrumentów, co dało niespotykaną dotąd niezależność tych instrumentów i swobodę gry, zerwanie z dotychczasową praktyką ograniczania improwizacji jazzowej określonym limitem czasu (muzyk gra tak długo, jak – w jego własnym przekonaniu – dyktuje mu inwencja), użycie w charakterze tematów bardzo prostych konstrukcji melodycznych, nieraz ograniczonych do kilku zaledwie dźwięków, kontrastujących z ruchliwością i zagęszczeniem improwizacji, zwrot ku elementom mistyczno-religijnym w muzyce (A Love Supreme 1964, Meditation). W harmonice Coltrane w zasadzie nie wychodzi poza relacje tonalne, traktując je jednak w wysoce specyficzny sposób poprzez rozbudowane układy akordów „stojących” („passing chords”) i własne kategorie techniczne, a nawet wykształcając – w ramach rozszerzonej tonalności – coś w rodzaju odrębnego sekundowo-kwartowego systemu dźwiękowego. Rozwinął przejętą od M. Davisa technikę modalną, poszerzoną o skale orientalne, zapoczątkowując tak modny pod koniec lat 60. proces łączenia jazzu z elementami muzyki egzotycznej (wpływy muzyki hinduskiej np. w Impressions 1963, czy arabskiej w Africa Brass 1961).
Zasięg wpływów Coltrane’a wśród współczesnych saksofonistów jazzowych jest olbrzymi. Oddziałał on na wielu najwybitniejszych aktualnie reprezentantów saksofonu, m.in. W. Shortera, A. Sheppa, J. Hendersona, a w Polsce przede wszystkim na Z. Namysłowskiego. Był pierwszym nowoczesnym muzykiem jazzowym, grającym na saksofonie sopranowym.
Literatura: C.O. Simpkins Coltrane. A Biography, Nowy Jork 1975; J.C. Thomas Chasin’ the Trane. The Musie and Mystique of J. Coltrane, Garden City, Nowy Jork 1975; D. Baker The Jazz Style of J. Coltrane. A Musical and History Perspective, Lebanon (Indiana) 1980; B. Priestley J. Coltrane, Londyn 1987 (zawiera dyskografię); J. Coltrane. A Discography and Musical Biography, oprac. Y. Fujioka, L. Porter, Y.-I. Hamada, «Studies in Jazz» XX, Nowy Jork 1995; F. Kofsky J. Coltrane and the Jazz Revolution of the 1960s, Nowy Jork 1997; L. Porter J. Coltrane. His Life and Music, Ann Arbor 1998.
