Caldara [kal~] Antonio, *ok. 1670 Wenecja, †28 XII 1736 Wiedeń, włoski kompozytor, prawdopodobnie uczeń G. Legrenziego. Jako chłopiec śpiewał w chórze przy kościele św. Marka w Wenecji, później nauczył się biegle gry na wioli, wiolonczeli i klawesynie; W latach 1699–1707 jako maestro di capella da chiesa e dal teatro na dworze księcia Ferdynanda Carla Gonzagi w Mantui. Być może towarzyszył księciu w podróży do Paryża. W 1708 Caldara działał w Rzymie, a następnie wyjechał do Barcelony. Tam podczas uroczystości weselnych Karola III (późniejszego cesarza Karola VI) wykonano jego componimento da camera per musica Il più bel nome. W latach 1709–16 Caldara pełnił funkcję kapelmistrza na dworze księcia Ruspoli w Rzymie. Komponował wówczas utwory nie tylko na zamówienie księcia, ale także innych mecenasów: kardynałów P. Ottoboniego i Colonny oraz cesarza Józefa I. W latach 1711–12 Caldara przebywał w Wiedniu; w 1716 osiadł tam na stałe, pełniąc aż do śmierci obowiązki wicekapelmistrza na dworze cesarskim (kapelmistrzem był J.J. Fux). Tworzył liczne utwory okolicznościowe na potrzeby dworu cesarskiego oraz innych austriackich ośrodków muzycznych, np. Salzburga i Linzu.
Caldara był jednym z najpłodniejszych kompozytorów swej epoki. Jego twórczość szacuje się na ok. 3400 pozycji. Ta bogata spuścizna nie doczekała się jeszcze pełnego opracowania i sklasyfikowania. Niewątpliwie jednak Caldara należał do najwybitniejszych przedstawicieli późnego baroku włoskiego, a pośrednio przyczynił się też do stworzenia podstaw klasycyzmu wiedeńskiego. Obok J.J. Fuxa, C.A. Badii, F. Contiego i G. Porsilego był jednym z twórców świetności kultury muzycznej na dworze cesarskim w Wiedniu, gdzie powstała większość jego kompozycji dramatycznych. W swych utworach Caldara łączył elementy stylistyczne różnych szkół włoskich (weneckiej, neapolitańskiej, rzymskiej i bolońskiej), stapiając je po 1716 z tradycjami muzyki austriackiej. Mimo tak wielostronnych wpływów Caldara uniknął – dzięki swemu talentowi – eklektyzmu, a jego indywidualny styl charakteryzuje się umiejętnym i twórczym połączeniem technicznie rozwiniętego kontrapunktu z wyrazową, uczuciową melodyką. Tak jak inni kompozytorzy tej epoki, Caldara pisał bardzo dużo i szybko, realizując liczne zamówienia mecenasów. Stąd jego dzieła często noszą znamię zrutynizowanej produkcji masowej, cechuje je pewien schematyzm, a czasem są one wręcz niedopracowane. Jednak nawet takie utwory zdradzają w szczegółach technicznych rękę mistrza.
W twórczości Caldary szczególne znaczenie mają kompozycje wokalne, wśród których artystycznym kunsztem wyróżniają się małe formy. Liczne motety, kanony czy kantaty kameralne odznaczają się piękną linią melodyczną oraz głębokim związkiem wyrazowym tekstu i muzyki; jeden z motetów Caldary umieszczony został w publikacji G. Paolucciego Arte pratica di contrappunto (Wenecja 1765) jako wzorowy przykład gatunku. Do mistrzowskich dzieł zalicza się popularne w swoim czasie Stabat Mater, a do najświetniejszych kompozycji owej epoki należą utrzymane w stylu weneckiej polichóralności Crucifixus a 16 oraz Te Deum. Madrygały Caldary powstały jako wyraz krótkotrwałej mody nawiązującej do stylu L. Marenzia i G.P. Palestriny.
Badacze twórczości Caldary wysoko oceniają również jego oratoria napisane w latach 1690–1716, tj. przed opuszczeniem ojczyzny. Utwory te odznaczają się starannie opracowanymi recytatywami akompaniowanymi, różnorodnością faktury i form, dużym ładunkiem dramatycznym i ekspresją wyrazową. Tego typu cechy zanikają w oratoriach pisanych na potrzeby dworu cesarskiego (często do tekstów A. Zena i P. Metastasia). Osłabienie dramaturgii, uproszczenie faktury, preferowanie recytatywów secco i schematycznych formalnie arii (da capo i dal segno) charakteryzują nie tylko oratoria powstałe w okresie wiedeńskim, ale także większość scenicznych dzieł Caldary, pisanych najczęściej w pośpiechu dla uświetnienia rozmaitych dworskich uroczystości. Twórczość operowa Caldary nie została jeszcze dokładnie zbadana, ale uważa się, że czołowym dziełem tego gatunku jest Dafne (dramma pastorale per musica) napisana dla sceny salzburskiej; aria myśliwska Dafne z koncertującymi rogami naturalnymi (początek aktu III) należy do najwybitniejszych osiągnięć kompozytorskich epoki. Dzieła sceniczne Caldary – zgodnie z ówczesną konwencją – noszą różne określenia: componimento drammatico, festa teatrale, festa da camera, pastorale i in.
Mniejsze znaczenie ma instrumentalna twórczość Caldary, choć był on także jednym z ważniejszych przedstawicieli sonaty da chiesa po A. Corellim. Sonaty oraz sinfonie, w których Caldara nawiązuje do uwertury neapolitańskiej, wywarły wpływ na kształtowanie się podstaw klasycznej formy sonatowej.
Literatura: L. v. Köchel Die kajserliche Hofmusikkapelle in Wien von 1543–1867, Wiedeń 1869; A. Gmeyner Di Opern Caldaras. Ein Beitrag zur Geschichte der italienischen Oper in Vien. diss. Wiedeń 1927; E.I. Luin Sulla vita e sulle opere di Antonio Caldara, w: La scuola veneziana, Siena 1941; A. Liess Wiener Barockmusik, Wiedeń 1946; F. Hadamowsky Barocktheater am Wiener Kaiserhof, Wiedeń 1955; U. Kirkendale The War of the Spanish Succession Reflected in the Works of Antonio Caldara, „Acta Musicologica” XXXVI, 1964; U. Kirkendale Antonio Caldara. Sein Leben und seine venezianisch-römischen Oratorien, Graz 1966; R. Freeman The Travels of „Partenope”, w: «Studies in Music History», ks. pamiątkowa O. Strunka, Princeton 1968; E. Roche Caldara and the Mass, „The Musical Times” CXI, 1970; M. Rinaldi Contributo alla futura biografia di Antonio Caldara, „Nuova Rivista Musicale Italiana” IV, 1970; C. Gallico „Santa Francesca Romana” di Caldara, P. Isotta Antonio Caldara. Problemi e prospettive oraz V. Kirkendale Antonio Caldara. La vita, „Chigiana” XXVI–XXVII, 1971; B.L. Greenwood Antonio Caldara. A Checklist of His Manuscripts in Europe, Great Britain, and the United States of America, «Studies in Music History» VII, 1973.
Kompozycje:
Instrumentalne:
sonaty solowe, triowe i sonaty a 4, m.in.:
12 Suonate a tre, due violini con violoncello, e parte per l’organo… op. 1, wyd. Wenecja 1693, 2. wyd. 1700, także wyd. Amsterdam b.r.
12 Suonate da camera a due violini con il basso continuo… op. 2, wyd. Wenecja 1699, 2. wyd. 1701
sonaty organowe
sinfonie
4 zbiory utworów na instrumenty klawiszowe
Wokalno-instrumentalne:
43 oratoria, m.in.:
Il trionfo della continenza, tekst B. Sandrinelli, wyk. Wenecja 1697
Maddalena ai piedi di Cristo, tekst L. Forni, wyk. Wenecja (?) przed 1700
Il ricco epolone, tekst B. Sandrinelli, wyk. Wenecja po 1700
La castilà al cimento, tekst P. Ottoboni (?), wyk. Rzym (?) 1705
Oratorio per Santa Francesca Romana, wyk. Rzym 1710
Oratorio di San Stefano primo rè dell’Ungheria, wyk. Rzym 1713
Santa Flavia Domitilla, wyk. Rzym 1713
Santa Ferma, 1713, wyk. Rzym 1715, w wersji poprawionej wyk. Wiedeń 1717
Oratorio per Santissima Annunziata, 1713, wyk. Rzym 1715
Abisai, wyk. Rzym 1715
Jefte, wyk. Rzym 1715
La conversione di Clodoveo rè di Francia, tekst C.S. Capece, wyk. Rzym 1715
La ribellione d’Assalone, wyk. Rzym 1715
Cristo condannato, tekst P. Pariati, wyk. Wiedeń 1717
Giuseppe…, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1722
Gioaz, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1726
Il Batista, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1727
Gionata, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1728
Naboth, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1729
La Passione di Gesù Cristo, tekst P. Metastasio wyk. Wiedeń 1730
David umiliato, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1731
Sant’Elena al Calvario, tekst P. Metastasio wyk. Wiedeń 1731
La morte d’Abel figura di quella del nostro Redentore, tekst P. Metastasio wyk. Wiedeń 1732
Sedecia, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1732
Gerusalemme convertita, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1733
San Pietro in Cesarea, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1734
Gesù presentato nel tempio, tekst A. Zeno, wyk. Wiedeń 1735
***
ok. 300 kantat solowych i liczne kantaty 2-głosowe, m.in.:
12 Cantate da camera a voce sola… op. 3, Wenecja 1699
liczne msze i części mszalne, m.in.:
Missa artificiosissimae compositionis, in contrapuncto canonico sub duplici canone inverso contrario et cancrizante
Requiem
Chorus musarum divino Apollini accinentium, sive sex missae selectissimae a quatuor vocibus, canto, alto, tenore, basso, 2. violinis & organo concertantibus, 2. clarinis, tympano, violoncello pro libitu, wyd. Bamberg 1748
liczne motety, m.in.:
12 Motetti a due e tre voci… op. 4, wyd. Bolonia 1715
motet w zbiorze G. Paolucciego Arte practica di contrappunto, wyd. Wenecja 1765
liczne nieszpory, antyfony, psalmy, hymny, offertoria, graduały, completoria, Salve Regina, ok. 500 kanonów, cantilenae dramaticae oraz dialoghetti
Sceniczne:
90 utworów scenicznych do tekstów włoskich, m.in.:
La partenope, libretto S. Stampiglia, wyst. prawdopod. Mantua 1701, poprawiona przy współpracy z G. Boniventim, wyst. Ferrara 1709
Il più bel nome, componimento da camera, libretto P. Pariati, wyst. Barcelona 1708
L’Atenaide, z A. Fiorim i F. Gasparinim, libretto A. Zeno, wyst. Barcelona 1709
Il nome più glorioso, componimento da camera, libretto P. Pariati, wyst. Barcelona 1709
Astrobolo e Lisette, intermezzo, wyst. Rzym 1711
Mercurio, Adone, Venere, serenata, wyst. Mediolan 1711
La dulcinea a cuoco, intermezzo, wyst. Neapol 1715
Il giubilo della salza, wyst. Salzburg 1716
Il Costantino, z A. Lottim i J.J. Fuxem, libretto A. Zeno i P. Pariati, wyst. Wiedeń 1716
Ifigenia in Aulide, libretto A. Zeno, wyst. Wiedeń 1718
Dafne, libretto G. Biavi, wyst. Salzburg 1719
Il Germanico Marte z intermezzem Grespilla e Fanfarone, wyst. Salzburg 1721
La contesa d’numi, libretto G. Prescimonio, wyst. Znojmo 1723
La Concordia de’pianeti, libretto P. Pariati, wyst. Znojmo 1723
Il Venceslao, libretto A. Zeno, wyst. Wiedeń 1725
Nigella e Tirsi, libretto G.C. Pasquini, wyst. Wiedeń 1726
Ghirlanda di fiori, wyst. Wiedeń 1726
Imeneo, libretto A. Zeno, wyst. Wiedeń 1727
Mitridate, libretto A. Zeno, wyst. Wiedeń 1728
Ciro riconosciuto, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1728
Il natale di Minerva, serenata, wyst. Wiedeń 1729
Dialogo tra la vera disciplina ed il genio, libretto G.C. Pasquini, wyst. Wiedeń 1730
Il Demetrio, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1731
L’asilo d’amore, libretto P. Metastasio, wyst. Linz 1732
Adriano in Siria, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1732
Domofoonte, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1733
L’olimpiade, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1733
Le lodi d’Augusto, libretto G.C. Pasquini, wyst. Wiedeń 1734
La clemenza di Tito, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1734
Le Cinesi, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1735
Le grande vendicate, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1735
Achille in Sciro, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1736
Il Temistocle, libretto P. Metastasio, wyst. Wiedeń 1736
Edycje:
aria Comeraggio di sol, wyd. pol. pt. Słońca promiennego blask, tłum. P. Maszyński, Warszawa 1886, 21954 oraz pt. Promień słońca, tłum. J. Ficowski, oprac. S. i J. Hoffmanowie, Kraków 1958
8 motetów (1714), Stabat Mater, Missa dolorosa, Te Deum (1724), Crucifixus, wyd. E. Mandyczewski, «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» XIII/1, 1906
11 kantat świeckich, 3 madrygały 4- i 5-głosowe, 35 kanonów, wyd. K. Geiringer (wg E. Mandyczewskiego), «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» XXXIX, 1932
1 madrygał (La speranza), 12 kanonów, wyd. K. Geiringer, «Das Chorwerk» XXV, 1935, 21955
Dafne, wyd. C. Schneider i R. John, «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» XCI, 1955
kantata Laudate pueri Dominum, wyd. R. Ewerhart w: «Polyphonia Sacra» b. nr, Kolonia 1959
Missa G-dur, wyd. W. Fürlinger, «Geistliche Chormusik» X, Stuttgart 1961
kantata Haec est Regina Virginum, wyd. R. Ewerhart w: «Die Kantate» XI, Kolonia 1969
Magnificat, wyd. Ch. Wolff, Kassel 1969
Dies irae, wyd. I. Homolya, Budapeszt 1978