Elgar, Edward

Elgar Sir Edward William, *2 VI 1857 Broadheath (k. Worcester), †23 II 1934 Worcester, angielski kompozytor. W życiu Elgara wyraźnie zarysowują się trzy etapy działalności; w pierwszym, do 1889, obejmującym również lata nauki, dał się on poznać jako muzyk-wykonawca (skrzypek, fagocista, organista), w drugim, do 1920, poświęcił się kompozycji, w trzecim natomiast skupił się na działalności dyrygenckiej. Elgar wzrastał w atmosferze zainteresowań muzycznych; ojciec jego, William Henry, był skrzypkiem i organistą (w kościele St. George w Worcester), nadto od 1860 prowadził wraz z bratem sklep muzyczny. Elgar nie otrzymał jednak rzetelnego wykształcenia muzycznego; naukę gry na fortepianie rozpoczął w siódmym roku życia w szkole w Worcester, gry na organach uczył się przy ojcu, lekcje skrzypiec pobierał u F. Spraya, skrzypka z amatorskiej orkiestry w Worcester; gruntowne studia wiolinistyczne postanowił odbyć u A. Pollitzera w Londynie, skończyło się jednak na kilku konsultacjach w 1879. W zakresie teorii i kompozycji był autodydaktą; mając nieograniczony dostęp do wydawnictw muzycznych w sklepie swego ojca, studiował podręczniki kontrapunktu, harmonii i kompozycji oraz partytury. Wcześnie podjął działalność muzyczną; jako kilkunastoletni chłopiec stopniowo przejmował obowiązki ojca w kościele St. George, akompaniował śpiewakom w Worcester Glee Club, wkrótce został skrzypkiem orkiestrowym tego klubu, a w 1879 jego dyrygentem. Równocześnie od 1877 był nauczycielem muzyki w szkole w Malvern; grał na fagocie w kwintecie dętym w Worcester; w latach 1879–84 prowadził zespół muzyczny przy szpitalu dla psychicznie chorych w Powick k. Worcester. Od 1880 był też skrzypkiem orkiestry W.C. Stockleya w Birmingham, nadto grał w orkiestrach podczas festiwali muzycznych w Worcester.

Sprzed 1880 pochodzą pierwsze próby kompozytorskie Elgara: suita Wand of Youth (ok. 1867, zinstrumentowana na orkiestrę w 1907), nadto utwory związane z jego praktyczną działalnością muzyczną, a więc kompozycje dla chóru kościoła St. George (Salve Regina 1878, wielkanocny antem Brother, For Thee He Died 1878, Hymn F-dur 1878 i in.), utwory na kwintet dęty (Promenades 1878, zbiór 7 utworów Harmony Music 1879 i 1881 i in.), polki i kadryle dla zespołu w Powick i in. W 1882 Elgar odbył podróż muzyczną do Lipska; słyszał tam muzykę Schumanna, której wpływy odnajdujemy w jego twórczości.

Rok 1889 był przełomowy w życiu Elgara; poślubił on wówczas 40-letnią Caroline Alice Roberts. To ona właśnie nakłoniła go, aby porzucił dotychczasową, rozpraszającą go działalność i poświęcił się wyłącznie kompozycji, ona była pierwszym krytykiem jego utworów, a także autorką poezji do niektórych dzieł wokalnych. Znamienne jest, że w okresie małżeństwa (1889 do śmierci Alice w 1920), powstały najcenniejsze dzieła Elgara. W 1890 został skomponowany i wykonany na festiwalu w Worcester pierwszy znaczący utwór Elgara – uwertura koncertowa Froissart. W 1892 Elgar podróżował po Niemczech (Bawaria); reminiscencją tych wojaży jest cykl 6 pieśni From the Bavarian Highlands. W 1899 wielkie zainteresowanie w kołach muzycznych Londynu wzbudziło wykonanie (pod dyrekcją H. Richtera) wariacji Enigma, natomiast prawykonanie oratorium The Dream of Gerontius na festiwalu w Birmingham 1900 skończyło się fiaskiem; dzieło to, nota bene podziwiane przez samego R. Straussa, przyniosło Elgarowi sławę dopiero poza Anglią: w 1901 i 1902 zostało ono wykonane z wielkim sukcesem w Dusseldorfie. W 1904 i 1907 Elgar wyjeżdżał do Włoch; echem pierwszej podróży
była uwertura In the South. Alassio. W 1908 H. Richter dyrygował w Manchester I Symfonią As-dur Elgara; w 1910 w Londynie F. Kreisler wykonał partię solową dedykowanego mu Koncertu skrzypcowego h-moll z udziałem kompozytora jako dyrygenta; Elgar prowadził również w 1911 w Londynie prawykonanie swej II Symfonii Es-dur.

Wydarzenia te ugruntowały sławę Elgara jako kompozytora i dyrygenta; w 1911 odbył on tournée koncertowe po Kanadzie i Ameryce, gdzie dyrygował własnymi utworami. W latach 1911–12 był dyrygentem London Symphony Orchestra. W 1913 odniósł kolejny sukces kompozytorski na festiwalu w Leeds, gdzie prowadził swoje studium symfoniczne Falstaff. W 1914 rozpoczął współpracę z Gramophone Company, nagrywając własne utwory; intensywna działalność tego rodzaju przypada na lata 1926–33. W 1919 Elgar skomponował swoje ostatnie wybitne dzieło – Koncert wiolonczelowy e-moll. Nieliczne kompozycje napisane po 1920 nie stały się już wydarzeniami muzycznymi. W dowód uznania za swą działalność Elgar otrzymał liczne tytuły i odznaczenia, m. in. tytuł szlachecki (1904), Order of Merit (1911), doktoraty honorowe uniwersytetów angielskich i amerykańskich (Cambridge 1900, Durham 1904, Leeds 1904, Oksford 1905, Yale 1905, Aberdeen 1906, Pensylwania 1907).

Postromantyczno-klasycyzujące kompozycje Elgara w porównaniu z dziełami czołowych kompozytorów przełomu XIX i XX w. jawią się jako eklektyczne i niewnoszące nowych zdobyczy do rozwoju muzyki, niemniej jednak na gruncie ówczesnej twórczości angielskiej stanowią cenną pozycję, zwłaszcza że pojawiają się po blisko 150-letnim zastoju w muzyce, jaki zapanował w Anglii po śmierci Purcella i Händla. Elgar jest uważany za kompozytora narodowego. Choć w jego utworach sporadycznie tylko można odnaleźć nawiązania do angielskiej melodyki ludowej (jak np. w Introdukcji i Allegrze na kwartet i orkiestrę smyczkową czy też w wolnej części Koncertu skrzypcowego), to jednak widoczne jest w nich umiłowanie kraju rodzinnego, jego dziejów i literatury. Dowodem owej postawy jest treść literacka niektórych utworów wokalno-instrumentalnych oraz programowych kompozycji symfonicznych. I tak np. walki Brytów przeciw najeźdźcom rzymskim opiewa Elgar w kantacie Caractacus, chwałę średniowiecznego rycerstwa angielskiego – w uwerturze koncertowej Froissart; do literatury angielskiej sięga w oratorium The Dream of Gerontius, opartym na poemacie C. Newmana, jak również w studium symfonicznym Falstaff, w którym postać tytułowa scharakteryzowana jest na podstawie dramatów Szekspira Henryk IV i Henryk V. Swego rodzaju kompozycjami narodowymi były liczne okolicznościowe utwory Elgara, komponowane dla uczczenia współczesnych kompozytorowi wydarzeń historycznych, jak np. Coronation March op. 65, napisany na koronację Jerzego V.

Wspomniana programowość utworów symfonicznych nie ogranicza się do tematyki czerpanej z literatury i historii Anglii. Odmienny typ skojarzeń pozamuzycznych wywołują np. Enigma Variations oraz uwertura koncertowa Cockaigne. In London Town. Uwertura – zgodnie z tytułem – ilustruje życie miasta, ruch uliczny, przemarsz orkiestry wojskowej itp. Natomiast 14 wariacji Enigma to muzyczne portrety przyjaciół Elgara; cykl wieńczy wariacja mająca być autoportretem kompozytora; do dziś zagadką jest właściwy temat utworu, gdyż melodia służąca za podstawę wariacji jest jedynie kontrapunktem owego niesłyszalnego — a wedle słów kompozytora: ogólnie znanego – tematu. Istnieją przypuszczenia, że jest to melodia Auld Lang Syne. Dzieło jest szeregiem pomysłowo zinstrumentowanych i skontrastowanych miniatur.

Elgar przez szereg lat marzył o tym, by wyzwolić się z literacko-muzycznego myślenia i stworzyć wielkie dzieło symfoniczne z gatunku tzw. muzyki absolutnej. Udało mu się to w pełni dopiero w 1908, kiedy to skomponował I Symfonię As-dur op. 55. W tym nurcie mieści się też poniekąd Koncert skrzypcowy h-moll op. 61 oraz II Symfonia Es-dur op. 63 – dzieła uznane za najcenniejsze, aczkolwiek i one są inspirowane treściami pozamuzycznymi, sygnalizowanymi przez poetyckie motta umieszczone w partyturach. Owe najdojrzalsze warsztatowo kompozycje ujawniają w pełni cechy muzyki Elgara, a więc przede wszystkim charakterystyczną obfitość tematów, ich powtarzalność, częste sekwencjonowanie w melodyce. Harmonikę i instrumentację Elgara można ogólnie określić jako neoromantyczne. Nużąca powtarzalność tematów, a nawet całych struktur, stanowi – obok pewnej monotonii rytmicznej – poważny mankament wielu utworów kompozytora. Nawet I Symfonia nie jest jeszcze wolna od tej wady (II część – Allegro i III część – Adagio bazują na tej samej, wielokrotnie pojawiającej się myśli melodycznej), dopiero w dziełach późniejszych defekt ów jest w dużym stopniu złagodzony przez ciekawsze operowanie tematami. W swoim ogólnym zarysie koncerty i symfonie Elgara niewiele odbiegają od schematu klasycznego (Adagio na trzecim miejscu w I Symfonii, wolna IV część w II Symfonii), a w swym wyrazie są zdecydowanie romantyczne, o czym w dużym stopniu stanowi liryczna kantylena, szczególnie ekspresywna w koncertach. W potraktowaniu partii solowych obu koncertów występują znaczne różnice: Koncert skrzypcowy jest znacznie bardziej wirtuozowski. Traktowanie instrumentów orkiestrowych, sposób przekształcania myśli tematycznych w Koncercie wiolonczelowym — świadczą o odwoływaniu się do wzorów muzyki Dvořáka.

W twórczości oratoryjno-kantatowej Elgar wzorował się głównie na Purcellu i Mendelssohnie. Do wysokiej oceny oratorium The Dream of Gerontius przyczyniły się: zgodność akcentów słowno-muzycznych, uwypuklenie intonacyjnych walorów mowy, instrumentacja podkreślająca mistyczną atmosferę dzieła, wolna od akademizmu chóralna fuga. Charakterystyczną cechą dramatycznych utworów wokalno-orkiestrowych Elgara (The Dream of Gerontius, The Apostles i in.) jest stosowanie licznych tematów przewodnich, co pozwala domyślać się wpływów Wagnera, aczkolwiek Elgar podkreślał (wypowiedź w „Musical Times” z października 1900), że pomysł zastosowania lejtmotywów nasunął mu się podczas słuchania oratorium Mendelssohna Eliasz) na długo przed poznaniem muzyki Wagnera.

Z obfitej twórczości wokalno-instrumentalnej Elgara wyróżnia się cykl pięciu pieśni Sea Pictures na głos i orkiestrę, ze względu na walory subtelnej i kolorystycznie interesującej orkiestracji, która oddaje klimat i nastrój poezji.

Muzyka Elgara, choć ujawnia wpływy wielu kompozytorów – m. in. Mendelssohna, Berlioza, Wagnera, Straussa, Dvořáka i Brahmsa – stanowi ważny etap w rozwoju muzyki angielskiej, a niektóre jego dzieła, zwłaszcza symfoniczne, do dziś utrzymują się w europejskim repertuarze.

Literatura: E. Newman Elgar, Londyn 1905; F. H. Shera Elgar. Instrumental Works, Londyn 1932; B. Maine Elgar. His Life and Works, Londyn 1933; W. H. Reed Elgar as I Knew Him, Londyn 1936; P. Young Elgar, Londyn 1955; P. Young Letters of Edward Elgar and Other Writings, Londyn 1956; J. N. Moore An Elgar’s Discography, Londyn 1963; P. Young Letters to Nimrod from Edward Elgar, Londyn 1965; A Future for English Music: and Other Lectures by Edward Elgar, red. P. Young, Londyn 1968; M. Kennedy Portrait of Elgar, Londyn 1968; M. Kennedy Elgar. Orchestral Music, Seattle 1971; J. N. Moore Elgar. A Life in Photographs, 1972.