Cabanilles y Barrerá, Juan Bautista José

Cabanilles y Barrerá [kawanˊilies í warrerˊa], Cavanilles, Cabanillas, Cayanillas, Juan Bautista José, ochrzczony 6 IX 1644, Algemési (k. Walencji), †29 IV 1712 Walencja, hiszpański kompozytor i organista. W 1665 został jednogłośnie oborany organistą katedry w Walencji; funkcję tę pełnił do śmierci. W 1668 otrzymał święcenia kapłańskie. Był mistrzem dla wielu organistów hiszpańskich i uzyskał wielką sławę w tym kraju.

Twórczość organowa Cabannillesa jest mało zbadana, gdyż tylko trzecia część ogólnej liczby zachowannych utworów dostępna jest w nowych wydaniach. Najmniej znane są versos, wiadomo jednak, że przedstawiają one dużą rozpiętość od krótkich, bardzo prostych przygrywek opartych na cantus firmus do utworów rozbudowanych, wielocząstkowych, o zróżnicowanej fakturze. Lepiej znane są tienta Cabannillesa. Występują wśród nich 3 zasadniczo różniące się rodzaje: tientos de falsas, tientos partidos i tientos llenos. Stosunkowo jednolitą budowę posiadają tientos de falsas, w których 4 głosy poruszają się w długich wartościach prowadzone linearnie z dużą ilością imitacji. Częste zmiany chromatyczne poszczególnych stopni skali (realna chromatyka pojawia się raczej rzadko) i skoki o interwały zmniejszone i zwiększone należą do środków, którymi uzyskuje Cabannilles silnie dysonujące przebiegi, będące istotą tego gatunku. W tientos partidos, zwanych też tientos de medio registro, wykorzystany został dla wprowadzenia nowego stylu koncertującego XIV-wieczny sposób budowy organów, który w Hiszpanii utrzymał się do XVII w., a w innych krajach zniknął już w XV i XVI w. W tym typie instrumentu – zarówno przy jednym, jak przy dwu manuałach – poszczególne rejestry obejmowały tylko połowę klawiatury, od c¹ w dół lub od cis¹ w górę. Taka budowa umożliwiała osiągnięcie na jednym manuale efektu gry instrumentu solowego (zwykle dętego, szczególnie często trąbki) z towarzyszeniem organów, a także gry tria lub kwartetu instrumentów monodycznych. W rezultacie tientos partidos stanowią niespotykany poza Hiszpanią odpowiednik wczesnych włoskich sonat kameralnych lub solowych takich kompozytorów, jak Fontana czy Torelli, a ich znaczna ilość w twórczości Cabannillesa (ok. 60) wiąże się z wyjątkowo nikłym uprawianiem muzyki kameralnej na Półwyspie Iberyjskim w XVII w. Wśród wydanych 22 tientos partidos Cabannillesa przeważają utwory 3-głosowe, tj. z jednym tylko głosem (sopran lub bas) traktowanym solowo, którego linia obfituje w wirtuozowskie figuracje. Tientos llenos przeznaczone są na organy o manuałach niepodzielonych na różne rejestry. Wyróżnić wśród nich można dwie większe grupy: utwory, w których równorzędną rolę odgrywają przeprowadzenia imitowanych fraz tematycznych i wirtuozowskie przebiegi monofoniczne oparte na trzymanych akordach, oraz takie, w których imitacje jednej, ale przekształcanej wariacyjnie frazy, ujęte w kolejne przeprowadzenia, odgrywają rolę przeważającą. Niektóre tientos llenos oparte są na cantus firmus migrans, w innych, zwanych de contras, koncentruje się kompozytor na problemach gry pedałowej. Dla wszystkich rodzajów tient charakterystyczne jest zestawianie kolejnych cząstek na zasadzie kontrastu; z wyjątkiem typu de falsas, w którym brak też silniejszych kontrastów fakturalnych, częste są zmiany metrum i tempa. Inne wspólne cechy to wariacyjność, przejawiająca się różnie w różnych rodzajach, oraz rozbudowywanie utworu przez wielokrotne powtarzanie krótkiego odcinka na różnych stopniach skali, co powoduje dużą ruchliwość modulacyjną, ale i monotonię.

Tańce Cabannillesa, nie tylko passacaglia czy folia, ale także 2- i 3-miarowe paseos, galliardy (w metrum parzystym!), czy xácara, wywodząca się z prymitywnej muzyki do komedii plebejskich, ale już artystycznie przekształcona, to cykle wariacji opartych na stałym basie i schemacie harmonicznym.

Twórczość Cabannillesa jest zjawiskiem specyficznym dla Hiszpanii, choćby przez podjęcie i rozwijanie gatunków tienta zapoczątkowanych pod koniec XVI w. przez S. Aguilerę (de falsas) i F. Perazę (partido), czy przez zamiłowanie do wariacyjności. Równocześnie jednak wskazuje się na szczegóły stylistyczne zbieżne z charakterystycznymi dla utworów nawet tak odległego geograficznie Buxtehudego.

Literatura: „Anuario Musical” XVII (rocznik poświęcony Cabannillesowi), 1962; H. Anglés La musica organistica della Spagna nei secoli XVI–XVII e l’opera di Cabannilles, Rzym 1962; G. Frotscher Geschichte des Orgelspiels und der Orgelkomposition, 3. wyd. Berlin 1966; M.J. Corry The Keyboard Musie of J. Cabannilles, 1966 (dysertacja Stanford University of California); W. Apel Geschichte der Orgel- und Klauiermusik bis 1700, Kassel 1967, tłumaczenie angielskie Londyn 1972; M.C. Bradshaw J. Cabannilles. The Toccatas und Tientos, „The Musical Quarterly” LIX, 1973 nr 2; A. Garcia-Ferreras J.B. Cabannilles Sein Leben und Werk. Die Tientos fur Orgel, «Kölner Beiträge zur Musikforschung» LXK, Ratyzbona 1973; R. Parkins Cabezón to Cabannilles. Ornamentation in Spanish Keyboard Music, „Organ Yearbook” XI, 1980; J. López-Calo El tiento y sus derivados (intento, fuga…), w: El órgano español, red. A. Bonet Correa, Madryt 1987; J. Climent Barber Cabannilles, una via al clasicismo, w: De música hispana et aliis, księdze pamiątkowej J. Lópeza-Calo, red. E. Casares Rodicio i C. Villanueva, t. 1, Santiago de Compostela 1990; K.H. Müller-Lancé Beitrag zu den Kompositionsarten der Verse und ihrer Anordnung in der Handschrift. J.B. Cabannilles, 1644–1712. Versos para órgano, vol. I, Barcelona 1986. Erstausgabe von…, „Anuario musical” XLVII, 1992; M. Bernal Ripoll La ornamentación en las obras de Cabannilles, „Anuario musical” LIII, 1998, LIV, 1999.