Buxtehude, Dietrich

Buxtehude, Buch Staffahuedt, Dietrich, *1637 (?) Oldesloe (?) (Szlezwik-Holsztyn), †9 V 1707 Lubeka, niemiecki kompozytor i organista. Niektórzy autorzy uważają Buxtehudego za kompozytora duńskiego (księstwo Szlezwik-Holsztyn związane było wówczas unią z Danią), podając jako miejsce jego urodzenia Helsingør. Uczył się muzyki prawdopodobnie u ojca, Johanna Buxtehudego, który był organistą (informacje o nauce Buxtehudego u K. Förstera lub J. Lorenza w Kopenhadze nie znalazły – jak dotąd – potwierdzenia). Od 1639 (1638 ?) przebywał z rodziną w Danii; w latach 1657–58 pracował w Hälsingborgu jako organista w kościele Mariackim, od 1658 w Helsingør, gdzie w 1660 objął posadę organisty kościoła Mariackiego. Przypuszczalnie w latach 1661–62 przebywał ponownie w Hälsingborgu. Nawiązał w tym czasie bliskie kontakty z muzykalną rodziną Dübenów (w zbiorach G. Dübena zgromadzone były prawie wszystkie kompozycje wokalne Buxtehudego). Od 1667 przebywał już w Lubece, a w V 1668 został powołany – jako następca F. Tundera – na stanowisko organisty kościoła Mariackiego, które zajmował do śmierci. Ze stanowiskiem tym wiązały się także obowiązki administratora kościoła, które Buxtehude przejął w 1669 od syna F. Tundera, Christopha. 23 VII 1668 uzyskał obywatelstwo miejskie i ożenił się z córką F. Tundera, Anną Małgorzatą. Ponadto Buxtehude zajmował się organizacją publicznych koncertów muzyki religijnej, tzw. Abendmusiken; przeprowadził reformę tych koncertów, poszerzając znacznie repertuar i włączając w ich program występy zespołu muzyków miejskich, przez co przyczynił się do podniesienia rangi i poziomu tych imprez. Buxtehude działał jednocześnie jako director musices, troszcząc się o oprawę muzyczną oficjalnych uroczystości, przy czym sam pisał również wiele kompozycji okolicznościowych na zamówienie. Zajmował się także pracą pedagogiczną, ale największą sławę uzyskał ówcześnie jako organista-wirtuoz. Sam prawdopodobnie w ogóle nie podróżował, natomiast przyjeżdżano do Lubeki, aby usłyszeć jego grę – w 1703 przybyli tam G.F. Händel i J. Mattheson, a w 1705 J.S. Bach. Buxtehude pisał również teksty do swych kantat i wiersze liryczne. Swoje utwory opatrywał monogramem D.B.H.

Twórczość Buxtehudego została zbadana tylko częściowo; autorstwo niektórych kompozycji poddawane jest do dziś weryfikacji. Zachowane i zidentyfikowane utwory Buxtehudego stanowią jedynie część jego spuścizny twórczej; i tak np. wiadomo, że oprócz podanych w wykazie sonat Buxtehude skomponował jeszcze inne sonaty na 2 lub 3 skrzypiec, wiolę da gamba i basso continuo, które niestety nie dochowały się. Kompozycje Buxtehudego zachowały się głównie w rękopisach, znajdujących się obecnie w bibliotekach uniwersyteckich w Uppsali (zbiór G. Dübena), w Yale (tzw. Lowell Mason-Codex), w Lundzie, w Stadtbibliothek w Lubece i innych. Fotokopie wszystkich kompozycji wokalnych Buxtehudego zgromadzono w Musikgeschichtliches Archiv w Kassel. Buxtehude uważany jest przez historyków muzyki za czołowego i typowego przedstawiciela północno-niemieckiego stylu barokowego. Na czoło jego twórczości wysuwają się kantaty, reprezentujące wielostronny wachlarz tematyki, urozmaicony układ tekstów i różnorodne ukształtowania muzyczne. Wśród kantat Buxtehudego spotykamy szeroko rozbudowane, wieloczęściowe kompozycje zaopatrzone wstępną sonatą, opracowania chorału, utwory liryczne w typie pieśni przekomponowanej i innych. Buxtehude łączy w kantatach wzory włoskie z tradycją muzyki północno-niemieckiej (dotyczy to zwłaszcza popularnej w tym czasie liryki religijnej), wykorzystując we fragmentach chóralnych technikę koncertującą i wariację ostinatową. Buxtehude stosuje też wszelkie możliwe odmiany arii, z upodobaniem wprowadza arioso. Jednolitość dzieła osiąga poprzez tematyczny związek poszczególnych części cyklu. Utwory organowe Buxtehudego, zarówno pod względem stylistycznym jak i z uwagi na typ uprawianych form, nie odbiegają od powszechnych w 2. połowie XVII w. wzorów niemieckiej muzyki organowej, reprezentowanej z jednej strony w twórczości Böhma, Reinkena i Pachelbela, z drugiej zaś Kerlla i Muffata. Pod względem traktowania chorału nawiązują one do stylu muzyki organowej 1. połowy XVII w. (Sweelinck, Scheidt), przy czym takie formy, jak np. fantazja chorałowa, zostały doprowadzone przez Buxtehudego do szczytu rozwoju. Do jego kantat i niektórych form muzyki organowej (np. passacaglii, przygrywek i wariacji chorałowych) nawiązał ściśle w swej twórczości J.S. Bach.

Literatura: A. Pirro Dietrich Buxtehude, Paryż 1913; W. Stahl Dietrich Buxtehude, Kassel 1937; N. Friis Dietrich Buxtehude den storę Dansker, Kopenhaga 1945, 2. wyd. 1960; J. Hedar D. Buxtehudes Orgelwerke, Sztokholm 1951; Buxtehude-Sonderheft, „Musica” 1957 nr 11; H.J. Moser Dietrich Buxtehude, Berlin 1957; S. Sorensen Das Buxtehudebild im Wandel der Zeit, Lubeka 1972; G. Karstadt Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke von Dietrich Buxtehude, Wiesbaden 1974; G. Karstädt Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke von Dietrich Buxtehude, Wiesbaden 1974, 2. wyd. 1985; H. Wettstein Dietrich Buxtehude (1637–1707). Eine Bibliographie, Fryburg Bryzg. 1979, wyd. 2. pt. Dietrich Buxtehude (1637–1707). Bibliographie zu seinem Leben und Werk, Monachium 1989; F.K. Hutchins Dietrich Buxtehude. The Man, His Music, His Era, Paterson (Nowy Jork) 1955; S. Sorensen D. Buxtehudes vokale Kirkemusik, Kopenhaga 1958; G. Karstädt Die „extraordinairen” Abendmusiken D. Buxtehudes, Lubeka 1962; F. Blume Dietrich Buxtehude in Geschichte und Gegenwart, w: Syntagma musicologicum, wyd. M. Ruhnke, Kassel 1963; H.J. Pauly Die Fuge in der Orgelwerken D. Buxtehudes, Ratyzbona 1964; M. Geck Die Vokalmusik D. Buxtehudes und der frühe Pietismus, Kassel 1965; G. Karstädt Der Lübecker Kantatenband D. Buxtehudes. Eine Studie über die Tabulatur Mus. 71373, Lubeka 1971; S. Sorensen Das Buxtehudebild im Wandel der Zeit, Lubeka 1972; O. Mortensen Über Typologisierung der Couranten und Sarabanden Buxtehudes, „Dansk aarbog for musikforskning” VI, 1968–72; G. Karstädt Die Instrumente in den Kantaten und Abendmusiken D. Buxtehudes, «Beiträge zur Musikgeschichte Nordeuropas», Wolfenbüttel 1978; C.E. Hatting Sind die Choralvorspiele Buxtehudes mit der Improvisationspraxis verbunden?, w: Zu Fragen der Improvisation in der Instrumentalmusik der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts, księga materiałów z konferencji w Blankenburg (Harz) 1979, red. E. Thom i R. Bormann, Magdeburg 1980; G. Karstädt Richtiges und Zweifelhaftes im Leben und Werk D. Buxtehudes, „Musik und Kirche” XLIX, 1979; K.J. Snyder D. Buxtehude’s Studies in Learned Counterpoint, „Journal of the American Musicological Society” XXXIII, 1980; H.-B. Spies Vier neuentdeckte Briefe D. Buxtehudes, „Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte und Altertumskunde” LXI, 1981; S. Sørensen Die Herausgabe von Buxtehudes Werken. Geschichte-Beurteilung-Pläne, G. Karstädt Buxtehude und die Neuordnung der Abendmusiken oraz K.J. Snyder Buxtehude and „Das jüngste Gericht”. A New Look at an Old Problem, w księdze pamiątkowej B. Grusnicka, red. R. Saltzwedel i K.-D. Koch, Neuhausen 1981; F. Krummacher „Stylus phantasticus” und phantastische Musik. Kompositorische Verfahren in den Toccaten von Frescobaldi und Buxtehude, „Schütz-Jahrbuch” III, 1981; N.M. Jensen Die italienische Triosonate und Buxtehude. Beobachtungen zu Gattungsnorm und Individualstil, w: Gattung und Werk in der Musikgeschichte Norddeutschlands und Skandinaviens, «Kieler Schriften zur Musikwissenschaft» XXVI, red. F. Krummacher i HW. Schwab, Kassel 1982; L. Jacobson Musical Rhetoric in Buxtehude’s Free Organ Works, „Organ Yearbook” XII, 1982; K. Beckmann Ein anderer Buxtehude? Zur umstrittenen Textfrage bei Buxtehudes Orgelwerken, „Kirchenmusiker” XXXV, 1984; M. Belotti Das Problem der „Überbindung am Beispiel der Orgelwerke Buxtehudes”. Der Historismus in Orgelbau, Orgelspiel und Orgelkomposition, „Acta Organologica” XVII, Kassel 1984; K. Beckmann Eine bisher unbeachtete Quelle zu Buxtehudes fis-moll-Präludium, „Musik und Kirche” LIV, 1984; P. Kee Mass und Zahl in Passacaglia und Ciacona. Astronomie in Buxtehudes „Passacaglia”, „Ars organi” XXXII, 1984; K. Wurm Christus Kosmokrator. Ein hermeneutischer Versuch zu D. Buxtehudes Passacaglia in d Bux WV 161 und zu J.S. Bachs Präludium und Fuge C-dur BWV 547, „Musik und Kirche” LIV, 1984; L. Archbold Style and Structure in the Praeludia of Dietrich Buxtehude, Ann Arbor 1985; Ch. Wolff Präludium (Toccata) und Sonata. Formbildung und Gattungstradition in der Orgelmusik Buxtehudes und seines Kreises, w: Orgel, Orgelmusik und Orgelspiel, księdze pamiątkowej M. Schneidra, red. Ch. Wolff, Kassel 1985; Ch. Defant Kammermusik und „stylus phantasticus”. Studien zu D. Buxtehudes Triosonaten, Frankfurt n. Menem 1985; W. Bates An Index to the Organ Works of Dietrich Buxtehude, „Diapason” LXXVII, 1986; K. Beckmann Der authentische Text der Orgelwerke Buxtehudes Ein Streitobjekt?, „Musik und Gottesdienst” XL, 1986; K.O. Bøggild Om figurlaere af musikalske figurer i Buxtehude orgelkoraler, w księdze pamiątkowej F. Viderø, red. I. Krogh, H.T. Erikson, K.O. Bøggild, Herning 1986; K. Bostrom The Use of Recitative and the Communal Style in the Solo Cantatas of Dietrich Buxtehude, „Bach” XVII, 1986; K. Beckmann Dietrich Buxtehude 1637–1707. Buxtehudes Präludium in E-dur – Ein Favoritstück mit Fehlern?, „Musica sacra” CVII, 1987; B. Johnsson Buxtehudes Klaviermusik, „Norsk musikktidsskrift” XXIV, 1987; B. Sponheuer Das Phantastische und das Geordnete. Zu Buxtehudes Orgelciacconen, „Musica” XLI, 1987; K.J. Snyder Dietrich Buxtehude. Organist in Lübeck, Nowy Jork 1987; F. Krummacher Funktionalität und Phantastik. Zu den Vokalwerken von D. Buxtehude, „Musik und Kirche” LVII, 1987; J. Kibbie Performing the Organ Works of Dietrich Buxtehude, „Diapason” LXXVI, 1987; E. Lindfield North and South European Influences on Buxtehudes Chamber Music. Despite Influences, a Unique Repertory, „Schütz-Jahrbuch” X, 1988; K.J. Snyder Dietrich Buxtehude, Nowy Jork 1988; Dietrich Buxtehude and S. Scheidt. An Anniversary Tribute, księga materiałów z międzynarodowego festiwalu i konferencji Buxtehude-Scheidt, red. I. Mills i W.K. Kreyszig, Saskatoon 1988; V.P. Benitez (mł.) Rhythm and Meter in Buxtehudes Toccata in D minor BuxWV 155, „Diapason” LXXX, 1989; Ch. Defant „…ad ostentandum ingenium, abolitam harmoniae rationem, ingeniosumque… contextum docentum ”. Aspekte des Stylus phantasticus in den Orgelwerken und der Kammermusik D. Buxtehudes, „Schütz-Jahrbuch” XI, 1989; K.J. Snyder Buxtehude, die „Lübecker Abendsmusiken und „Wacht! Euch zum Streit gefasset macht”, „Jahrbuch Alte Musik” I, 1989; Dietrich Buxtehude und die europäische Musik seiner Zeit, materiały z sympozjum naukowego, w Lubece 1987, red. A. Edler i F. Krummacher, «Kieler Schriften zur Musikwissenschaft» XXXV, Kassel 1990; Ch. Defant Instrumentale Sonderformen in Norddeutschland. Eine Studie zu den Auswirkungen eines Theologenstreites auf Werke der Organisten Weckmann, Reincken und Buxtehude, «Europäische Hochschulschriften» XXXVI, Frankfurt n. Menem 1990; L. Nortjé Registration Authenticity in Recorded Performances of D. Buxtehude’s „praeludia”, „South African Journal of Musicology” X, 1990; L. Archbold Towards a Critical Understanding of Buxtehude’s Expressive Chorale Preludes i Ch. Wolff Dietrich Buxtehude and Seventeenth-Century Music in Retrospect, w: Church, Stage and Studio. Music and its Context in Seventeenth-Century Germany, «Studies in Music» CVII, Ann Arbor 1990; B. Zandini Il cantus firmus nell’opera di Palestrina, Buxtehude e Froberger, w księdze materiałów z międzynarodowego kolokwium poświęconego Palestrinie, red. L. Bianchi i G. Rostirolla, Palestrina 1991; N. Jeskina Buxtehude i niemieckoje barokko, Samara 1992; P. Kee Die Passacaglia c-Moll BWV 582 von J.S. Bach und die Passacaglia von D. Buxtehude, w: J.S. Bach. Beiträge zur Wirkungsgeschichte, red. I. Fuchs i S. Antonicek, Wiedeń 1992; S. Tweney Keyboard Compass of Historic Organs and the Music from Sweelinck to Buxtehude, „The Diapason” LXXXIII, 1992.