Uhland [‘udant] Johann Ludwig, *26 IV 1787 Tybinga, †13 IX 1862 Tybinga, niemiecki poeta i badacz literatury, prawnik i polityk. Zaliczany do poetów późnoromantycznych, jest obok J. Kernera, G. Schwaba, E. Mörikego jednym z głównych przedstawicieli kręgu poetów tzw. szkoły szwabskiej (Schwäbischer Dichterskreis). Syn sekretarza uniwersyteckiego, w latach 1801–11 studiował prawo i filologię w rodzinnej Tybindze; jeszcze w czasie studiów udzielał się w studenckim kółku poetyckim i wspólnie z J. Kernerem wydawał czasopismo literackie „Sonntagsblatt für ungebildete Stände”. Rozpoczął od kariery prawniczej (zrazu adwokat, później m.in. sekretarz w ministerstwie sprawiedliwości w Stuttgarcie), od 1829 związał się z uniwersytetem w Tybindze jako profesor języka i literatury niemieckiej; w 1845 został uhonorowany tytułem doktora h.c. tejże uczelni. Był ponadto członkiem korespondentem Singakademie w Berlinie. Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym księstwa wirtemberskiego, m.in. jako deputowany do Landtagu i członek Frankfurter Nationalversammlung. W historii literatury niemieckiej Uhland uważany jest za jednego z twórców germanistyki. Jego działalność naukowa skupiała się wokół badań nad poezją ludową i średniowieczną literaturą niemiecką. W 1822 opublikował monografię Walther von der Vogelweide, ein altdeutscher Dichter, a w latach 1844–45 zbiór pieśni ludowych Alte hoch- und niederdeutsche Volkslieder (2 t.).
Jako przedstawiciel poetyckiej szkoły szwabskiej stał się entuzjastą i znawcą ludowej poezji lirycznej i ballady. Sam pisał pieśni, ballady i romanse (Gedichte 1815). Opiewał męstwo, wolność, honor, wierność i miłość. Jego język był jasny, harmonijny, prosty w formie i niezwykle melodyjny; szczególną popularność osiągnęły jego stylizacje (np. Des Sängers Fluch, pisany strofą Nibelungów) i przeróbki poezji dawnej (np. Der gute Kamerad, pieśń śpiewana przez Niemców nad grobem żołnierskim, stanowiąca przeróbkę pieśni landknechtów). W latach wojen narodowowyzwoleńczych przeciw Napoleonowi pisał również pieśni patriotyczne (An das Vaterland). Twórczość poetycka Uhlanda, a zwłaszcza liryka, odzwierciedla drogę rozwoju literatury niemieckiej od romantyzmu do realizmu mieszczańskiego.
Doceniany przez współczesnych (przyjaźnił się m.in. z Jean Paulem, braćmi Grimm, Hoffmannem von Fallersleben, E. Mörikem), wyjątkowo zjadliwego krytyka znalazł Uhland w osobie H. Heinego, który w swojej Romantische Schule (1838) zwalczał poetów szkoły szwabskiej; nie bardzo przypadł też do gustu Goethemu, który znalazł u niego pewną ilość „wierszy słabych i przygnębiających”. Ogromnym powodzeniem cieszył się natomiast wśród zwyczajnych czytelników; do 1875 ukazało się ok. 60 wydań jego poezji. Jak na ironię właśnie wspólnie z Heinem zaliczany jest do najbardziej popularnych poetów swego czasu; był również jednym z ulubionych poetów kompozytorów niemieckich doby romantycznej. Sam ledwie czytał nuty, jednakże podkreślał swoje pokrewieństwo z muzyką. Kontynuował akcję, rozpoczętą przez L.A. von Arnima i C. Brentana, publikowania tekstów pieśni ludowych. Bliski był mu również teatr muzyczny; próbował pisać libretta do singspielów.
Rezonans poezji Uhlanda w muzyce dokonywał się głównie w sferze pieśni lirycznej. Do wyjątków należy m.in. wielka scena dramatyczna C. Kreutzera według ballady Des Sängers Fluch (1946). Najliczniej komponowano do słów Uhlanda pieśni solowe, czasami również chóralne, rzadziej utwory w innych układach; ogółem umuzyczniono sto kilkadziesiąt jego wierszy, niektóre z nich cieszyły się szczególną popularnością, np. wiersze Frühlingsglaube, Frühlingsruhe, Das Ständchen, Der Schmidt (zyskały ok. 10 i więcej umuzycznień). Najczęściej po teksty Uhlanda sięgali kompozytorzy jemu współcześni. Na czele listy znalazł się zaprzyjaźniony z poetą C. Kreutzer, autor ok. 90 pieśni i ballad. Wiersze Uhlanda inspirowały wszystkich wielkich „pieśniarzy” szeroko pojętej doby romantycznej, m.in.: F. Schuberta (Frühlingsglaube), R. Schumanna (Der Schmidt, Die Kapelle), F. Mendelssohna (Frühlingsglaube), J. Brahmsa (Der Schmidt, Heimkehr), F. Liszta (Hohe Liebe, Gestorben war ich), E. Griega, R. Straussa, a także P. Corneliusa, F. Silchera (autora m.in. słynnej pieśni Der gute Kamerad z 1827). Pojedyncze pieśni opracowywali w formie rosyjskich romansów m.in. również M. Glinka, A. Alabjew czy N. Rimski-Korsakow (Ja umier’ od szczastja). Z kompozytorów XX w. zainteresowali się twórczością Uhlanda jedynie J. Lang, O. Schoeck (kilkanaście pieśni) i F. Braun.
Popularność wśród muzyków swego czasu poezja Uhlanda zawdzięcza swej wielkiej prostocie, głębokiemu zakorzenieniu w pieśni ludowej, a także— brakowi romantycznej ironii. Ceniono wiersze Uhlanda za biedermeierowskie ciepło i przeniknięcie nastrojem melancholii, za duże wyczucie rytmu, barwy i melodii wiersza. Kompozycje do słów Uhlanda stanowią w historii muzyki niemieckiej jeden z niedościgłych modeli romantycznej pieśni lirycznej.
Edycje: Ludwig Uhland. Werke, wyd. H. Fröschle, W. Scheffler, 4 t., Monachium 1980–84.
Literatura: H. Fröschle Ludwig Uhland und die Romantik, Kolonia 1973; R.W. Brednich Der Volksliedforscher Ludwig Uhland oraz W. Dürr Uhland im Lied. Zur Interpretation der Gedichte durch die Musik, w: Ludwig Uhland. Dichter—Politiker—Gelehrter, red. H. Bausinger, Tybinga 1988; A. Hartmann Klavierlieder nach Gedichten von Ludwig Uhland und Justinus Kerner, Frankfurt n. Menem 1991; M. Piotrowska Chopin i Uhland, w: Dzieło Chopina jako źródło inspiracji wykonawczych, red. M. Demska-Trębacz, Warszawa 1999; A. Klenner Vom romantischen Volkslied zur Vormärzlyrik. Poetische Entwicklungslinien bei Kerner, Uhland und Wilhelm Müller, Berlin 2002.
