Saint-Georges, Joseph

Saint-Georges, Saint-George, Joseph Bologne, Boulogne, Chevalier de, *prawdopodobnie 25 XII 1745 Gwadelupa, †między 9 a 12 VI 1799 Paryż, francuski kompozytor i skrzypek. Syn francuskiego plantatora i niewolnicy senegalskiego pochodzenia. W dokumentach znajdują potwierdzenie także daty urodzenia 1739 i 1748, najprawdopodobniej błędnie. Rodzina Saint-Georges’a wyjechała latach 50. z Saint-Domingue (obecnie Haiti) do Francji, gdzie chłopiec otrzymał edukację jak szlachcic. Wszechstronnie utalentowany, był znakomitym szermierzem i muzykiem. Od 13. roku życia studiował przez 6 lat w akademii broni N.T. de La Boëssière’a; po czym został członkiem Gendarmes de la Garde du Roi.  Kompozycji prawdopodobnie uczył się u F.-J. Gosseca, gry na skrzypcach u J.-M. Leclaire’a, być może także u A. Lolliego (Lolli skomponował dla Saint-Georges’a 2 koncerty skrzypcowe, a Gossec dedykował mu zbiór 6 triów smyczkowych); grał ponadto na klawesynie.

W 1769 Saint-Georges został pierwszym skrzypkiem założonej przez Gosseca orkiestry Concert des Amateurs, należącej do najlepszych w Europie. W roku 1772 debiutował w ramach koncertów tego zespołu jako solista w dwóch własnych koncertach skrzypcowych op. 2, odnosząc sukces, także kompozytorski; w 1773 został dyrygentem orkiestry. Od 1775 był dyrektorem muzyki na dworze królowej Marii Antoniny, przez jakiś czas jej nauczycielem. W 1776 Ludwik XVI desygnował go na dyrektora Academie Royale de Paris (Opéra), do objęcia tego stanowiska jednak nie doszło z powodu protestu kilku śpiewaczek, wywołanego pochodzeniem Saint-Georges’a.

W latach 1777–85 Saint-Georges był związany z dworem Ludwika Filipa, księcia Orleanu (1725–1785). Objął posadę dyrektora muzycznego prywatnego teatru markizy de Montesson, żony księcia. W 1777 zadebiutował jako kompozytor operowy wystawieniem Ernestine w Comédie-Italienne, bez większego sukcesu. Po rozwiązaniu w 1781 Concert des Amateurs założył orkiestrę masońską Concert de la Loge Olympique, zlikwidowaną kilka miesięcy po wybuchu rewolucji francuskiej. Dla tego zespołu powstało 6 symfonii paryskich nr 82–87 J. Haydna, Saint-Georges prowadził w 1787 ich prawykonanie.

W latach 1786–89 kilkakrotnie odbył podróże do Londynu, dając m.in. pokazy szermierki. Po 1789 silnie zaangażował się w rewolucję francuską. Należał do grona skupionego wokół Ludwika Filipa Józefa, księcia Orleanu, zwanego Philippe Egalité (1747–1793). W 1790 został kapitanem Gwardii Narodowej w Lille, w 1792 pułkownikiem nowo utworzonego Légion Franche de Cavalerie des Américains, znanego jako Légion de Saint-Georges. W czasie terroru jakobinów spędził kilkanaście miesięcy w więzieniu. W 1795 lub 1796 popłynął na Saint-Domingue, tamże wziął udział w walkach powstańczych. W 1797 wrócił do Paryża, gdzie objął kierownictwo orkiestry masońskiego Cercle de l’Harmonie.

Saint-Georges odgrywał przed rewolucją znaczącą rolę w życiu muzycznym Paryża. Opublikował większość swoich kompozycji. Jako skrzypek budził podziw dzięki zespoleniu wspaniałej techniki (używał całej skali instrumentu, wysokich pozycji) z nasyceniem emocjonalnym i pięknym tonem. Domeną twórczości kompozytorskiej Saint-Georges’a była muzyka instrumentalna, zwłaszcza z udziałem skrzypiec. Miał udział w rozwoju formy koncertu solowego, kwartetu smyczkowego i techniki skrzypcowej we Francji; należał obok Gosseca do pierwszych francuskich kompozytorów piszących symfonie koncertujące (2-częściowe, przeznaczone na 2–3 instrumenty koncertujące i orkiestrę) oraz kwartety smyczkowe, wśród których zwraca uwagę 6 kwartetów koncertujących. Kwartety smyczkowe mają na ogół formę 2-częściową (obie części utrzymane w jednej tonacji). W pierwszych ustępach kompozytor nawiązywał swobodnie do formy sonatowej, zamiast przetworzenia wprowadzał nowy materiał. Części drugie utrzymane są w tempach żywych, niekiedy rozwijane za pomocą techniki wariacyjnej, niekiedy nawiązujące do konwencji tanecznych. W kwartetach op. 14 zarówno II skrzypce jak i altówka oraz wiolonczela biorą udział w prezentacji materiału tematycznego; w 6 quartetto concertans instrumenty traktowane są niemal równorzędnie jako koncertujące.

Utwory Saint-Georges’a, utrzymane w stylu galant, cechuje wirtuozeria (koncerty skrzypcowe) i wzmożona ekspresja, obfitują, szczególnie w częściach wolnych, w śpiewne melodie. W kompozycjach późniejszych widoczny jest wpływ faktury orkiestrowej (np. prowadzenie instrumentów w unisono), estetyki Sturm und Drang (kwartety f-moll i g-moll z op. 14), harmonia staje się bogatsza, instrumenty akompaniujące traktowane są bardziej niezależnie. Opery Saint-Georges’a poza La fille garçon nie odniosły większego sukcesu, co przypisywano słabości librett (F.M. von Grimm), doceniając zalety muzyki, zwłaszcza lekkość i wdzięk melodii.

Literatura: F.M. von Grimm Correspondance littéraire, philosophique et critique, 16 t., wyd. M. Tourneux, Paryż 1877–82; L. de La Laurencie The Chevalier de Saint-Georges, „The Musical Quarterly” V, 1919; E. Derr J. Boulogne, Chevalier de Saint-Georges. Black Musician and Athlete in Galant Paris, Ann Arbor 1972; D.-R. de Lerma The Chevalier de Saint-Georges, „The Black Perspective in Music” IV nr 1, 1976; G. Banat Le chevalier de Saint-Georges, „Black Music Research Journal” X, 1990; E. Smidak J. Boulogne nommé Chevalier de Saint-Georges, Lucerna 1996, także wyd. w języku ang.; C. Ribbe Le Chevalier de Saint-Georges, Paryż 2004; L. Nemeth Un état-civil chargé d’enjeux. Saint Georges, 1745–1799, „Annales historiques de la Révolution française” nr 339, 2005; G. Banat The Chevalier de Saint-Georges. Virtuoso of the Sword and the Bow, Hillsdale (Nowy Jork) 2006; P. Bardin Joseph de Saint-George, le Chevalier Noir, Paryż 2006; M. Garnier-Panafieu Un contemporain typique de Mozart. Le Chevalier de Saint-George, Paryż 2011; J.A. Ledford Joseph Boulogne, the Chevalier de Saint-George and the Problem with „Black Mozart”, „Journal of Black Studies” I, 2020; C. Ribbe Le chevalier de Saint-George. Né esclave, musicien et escrimeur au temps des Lumières, Paryż 2022.