Komitas

Komitas, Gomidas, właśc. Sohomon Sohomonian, *8 X (26 IX) 1869 Kutina (Turcja), †22 X 1935 Paryż, armeński kompozytor, folklorysta, dyrygent chóralny i śpiewak. Od 1881 uczył się w seminarium teologicznym w Wagarszapat (obec. Eczmiadzyn), tamże w 1893 ukończył akademię teologiczną. W czasie studiów poznał śpiew liturgiczny kościoła armeńskiego, zaczął zbierać i opracowywać armeńskie pieśni ludowe, które pod jego kierunkiem wykonywał chór akademicki. W 1891 w czasopiśmie „Ararat” ukazała się jego oda na chór, w 1895 — pierwszy zbiór pieśni ludowych (w notacji armeńskiej). Po studiach wykładał w akademii i prowadził chór przy katedrze w Wagarszapat; otrzymawszy tytuł archimandryty, przyjął imię Komitas (imię wybitnego twórcy hymnów armeńskich z VII w.). W latach 1896–99 studiował w konserwatorium w Berlinie kompozycję, dyrygenturę chóralną i śpiew oraz na uniwersytecie muzykologię (u R. Schmidta, O. Fleischera i G. Bellermanna) i estetykę; był jednym z pierwszych członków Internationale Musikgesellschaft. W 1899 wrócił do Wagarszapat, komponował, zbierał pieśni ludowe, pisał artykuły, koncertował i uczył muzyki. W latach 1906–07 występował wraz z innymi śpiewakami armeńskimi w Paryżu i w Szwajcarii, odnosząc duże sukcesy. W 1910 z powodu konfliktów z miejscowym klerem musiał opuścić Wagarszapat i przeniósł się do Konstantynopola, gdzie założył duży chór p.n. Gusan; ponadto zorganizował armeńskie zespoły chóralne w Izmirze, Aleksandrii i Kairze, nadal koncertował i wygłaszał prelekcje, popularyzując muzykę armeńską. W 1912 ukończył opracowanie armeńskich śpiewów liturgicznych — patarag (wyd. Paryż 1933). W 1914 w Paryżu wygłosił referat o muzyce armeńskiej na kongresie Internationale Musikgesellschaft oraz wystąpił z koncertem kościelnej muzyki armeńskiej, budząc duże zainteresowanie. W 1915 jego praca twórcza została przerwana chorobą psychiczną, spowodowaną silnymi przeżyciami w związku z dokonaną przez Turków masakrą Ormian. Od 1919 do śmierci przebywał w szpitalu w Paryżu. W 1936 jego ciało zostało przewiezione do Erewanu i złożone w panteonie armeńskich artystów.

Swą wielostronną działalnością Komitas wytyczył drogi rozwoju narodowej kultury muzycznej w Armenii w XX w.; jako kompozytor wskazał na inspiracje tkwiące w muzyce ludowej, jako zbieracz utrwalał i upowszechniał wielowiekową tradycję muzyki armeńskiej, jako dyrygent i pisarz wprowadził muzykę armeńską na arenę europejską. Tylko nieliczne utwory pochodzą w całości z inwencji kompozytora. Są to pieśni liryczne, utwory chóralne o charakterze dramatycznym, sceny komiczne w formie recytatywu oraz fragmenty opery Amush. Większość spuścizny twórczej Komitasa stanowią kompozycje oparte na armeńskich melodiach ludowych i religijnych, opracowane na głos z akompaniamentem fortepianu lub chór a cappella, o bardzo zróżnicowanej tematyce — pieśni miłosne, związane z obyczajami ludowymi i rytuałami religijnymi, pieśni taneczne, patriotyczne. Ważną część twórczości Komitasa stanowią utwory religijne oraz aranżacje archaicznych form sharakan, meghedi i tagher (hymny średniowieczne). Wykorzystując właściwości melodyczne i rytmiczne pieśni i tańców ludowych, Komitas dodawał własne oryginalne pomysły; opracowując monodyczną muzykę ludową wielogłosowo, podporządkowywał reguły wielogłosowości i harmonii właściwościom tonalnym pierwotnego materiału. W rezultacie armeńskie skale i charakterystyczne intonacje pojawiające się w melodyce współdziałających ze sobą głosów prowadzą do powstania politonalności. Z muzyki ludowej przejmuje Komitas także ukształtowania rytmiczne i formalne oraz antyfonalną technikę śpiewu.

Komitas zasłużył się wydaniem kilku zbiorów pieśni, w których reprezentowane są różne formy poetyckie, różne dialekty i rodzaje muzyczne. Zbiory te zawierają nie tylko muzykę ludową, która przetrwała do czasów jemu współczesnych, lecz także rekonstrukcje form z przeszłości, wskrzeszające formy stworzone przez gusanów (wędrownych śpiewaków), z typową dla muzycznego folkloru Armenii wariacyjnością sięgającą czasów średniowiecza. Komitas dokonał także pierwszych transkrypcji muzyki kurdyjskiej. Obfita spuścizna twórcza Komitasa pozostająca w dużej mierze nadal w rękopisie, armeńska notacja muzyczna i odmienna liturgia kościoła armeńskiego, specyfika bogatego, zróżnicowanego armeńskiego folkloru muzycznego, brak tradycji źródłoznawczych w zakresie muzyki ludów zakaukaskich sprawiły, iż twórczość Komitasa — mimo poczynań dwóch ośrodków badawczych (Erewan, Moskwa) — nie jest dotychczas opracowana naukowo; liczne wydania utworów przeznaczone dla praktyki wykonawczej nie dają pełnego wyobrażenia o oryginalnej myśli twórczej Komitasa.

Literatura: R. Atajan Princip garmonizacii narodnoj piesni u Komitasa, «Izwiestia Akadiemii Nauk Armienii» IX, 1949; A. Szawerdian Matieriały k biografii Komitasa oraz Nauczno-publicisticzeskoje nasledije Komitasa, „Sowietskaja Muzyka” XIII, 1949 oraz XVII, 1953; A. Szawerdian Komitas i armianskaja muzykalnaja kultura, Erewan 1956; R. Atajan, M. Muradian Nowoje o Komitasu, „Sowietskaja Muzyka” XXIII, 1959; R. Atajan Komitas comme collectionneur et explorateur des chansons populaires arméniennes, w księdze VII międzynarodowego kongresu antropologicznego i etnologicznego, Moskwa 1964; H. Begian Gomidas Vartabad. His Life and Importance to Armenian Music, dysertacja University of Michigan, 1964; R. Atajan Muzykalno-etnograficzeskoje nasledije Komitasa oraz Niekotoryje woprosy myzykalnogo nasledija Komitasa, «Istoriko-fiłologiczeskij żurnał Akadiemii Nauk Armianskoj SSR» 1969 z. 2 i 4; R. Atajan Komitasowskije obrabotki armianskich gorodskich, narodnych i patrioticzeskich piesien oraz M. Muradian Piśma Komitasa, «Wiestnik obszczestwiennych nauk Akadiemii Nauk Armianskoj SSR» 1969 z. 11; G. Geodakian Komitas, Erewan 1969 (w języku royjskim); N. Tagmisian Iz litieraturnogo nasledija Komitasa, „Sowietskaja Muzyka” XXXIII, 1969; R. Szeskus Komitas in Berlin, „Beiträge zur Musikwissenschaft” XII, 1970; W. Wagramian Representative Secular Choral Works of Gomidas, dysertacja University of Miami, 1973; S. A. Alajaji Music and the Armenian Diaspora: Searching for Home in Exile, Bloomington and Indiana 2015; T. Shakhkulyan Komitas and Bartók: From Ethnicity to Modernity, “International Journal of Musicology”, II, 2016; R. S. Kuyumjian Archeology of Madness: Komitas, Portrait of an Armenian Icon, London 2010; M. Church Musics Lost and Found: Song Collectors and the Life and Death of Folk Tradition, Martlesham 2021.