Bełza, Igor

Bełza Igor Fiodorowicz, *8 II 1904 Kielce, †5 I 1994 Moskwa, radziecki i rosyjski muzykolog oraz kompozytor polskiego pochodzenia. Po wybuchu I wojny światowej zmuszony był wraz z rodziną opuścić Warszawę, gdzie Bełzowie mieszkali od 1910, i osiedlił się na Ukrainie. W latach 1922–25 studiował kompozycję u B. Latoszyńskiego w konserwatorium w Kijowie, w latach 1925–41 pracował w tejże uczelni jako nauczyciel, a od 1936 jako profesor. Prowadził również wykłady w Kijowskim Instytucie Kinematografii. W latach 1930–37 pełnił funkcję kierownika oddziału muzycznego Kijowskiej Wytwórni Filmowej, następnie – kierownika sektora muzycznego wydawnictwa „Mystectwo” w Kijowie (1938–41) oraz zastępcy redaktora czasopisma „Radianśka Muzyka”. Po ewakuacji z terytorium Ukrainy, spowodowanej operacjami militarnymi II wojny światowej, przeniósł się do Moskwy. W latach 1942–49 był profesorem Konserwatorium Moskiewskiego, w którym m.in. prowadził seminarium poświęcone historii muzyki polskiej i czeskiej. Równocześnie w latach 1943–48 pełnił funkcję naczelnego redaktora Muzgizu oraz redaktora działu muzycznego gazety „Sowietskoje Iskusstwo”. Był też kierownikiem sekcji teatru muzycznego Wszechzwiązkowego Towarzystwa Teatralnego i referentem komisji zagranicznej Komitetu Organizacyjnego Związku Kompozytorów Rosyjskich. W latach żdanowszczyzny i walki z kosmopolityzmem został jako kompozytor oskarżony o formalizm (w 1948 wraz z Szostakowiczem, Wajnbergiem i in.), a jako muzykolog był krytykowany w prasie przez władze totalitarne i nazywany „adwokatem muzycznego zwyrodnienia”; odwołano więc go ze wszystkich zajmowanych stanowisk. Po śmierci Stalina pozwolono mu powrócić do pracy w instytucjach państwowych: od 1954 był profesorem Instytutu Historii Sztuki Akademii Nauk ZSRR, a w latach 1959–61 zajmował tamże stanowisko kierownika sekcji kultury Krajów Demokracji Ludowej. Od 1961 był profesorem Instytutu Słowianoznawstwa Akademii Nauk ZSRR, gdzie kierował sektorem historii kultury narodów słowiańskich. W 1966 Bełza został mianowany przewodniczącym Komisji Dantejskiej Akademii Nauk ZSRR i naczelnym redaktorem almanachu «Dantowskije cztienija»; był również członkiem Komisji Puszkinowkiej. Ponadto pełnił on szereg funkcji, m.in. był członkiem-założycielem Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej i wiceprzewodniczącym zarządu centralnego tego towarzystwa (od 1957) oraz prezesem jego sekcji chopinowskiej (1959–90). W 1990 został honorowym przewodniczącym Towarzystwa im. Chopina w Moskwie. Bełza był członkiem wielu stowarzyszeń muzycznych radzieckich i zagranicznych, m.in. polskich: TIFC-u, SPAM-u, Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego. Posiadał szereg odznaczeń, w tym także polskie: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1958), Odznakę 1000-lecia Państwa Polskiego (1966), odznakę „Zasłużonego dla kultury polskiej” (1970), medal Związku Kompozytorów Polskich (1978). Otrzymał tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze (1967), Akademii Muzycznej im. Chopina w Warszawie (1986). W Muzeum Narodowym w Kielcach w 2015 roku odsłonięto tablicę, poświęconą pamięci I. Bełzy. Swoje utwory zadedykowali mu Borys Latoszynski, Nikołaj Miaskowskij.

Prace naukowe Bełzy skupiają się na muzyce słowiańskiej, w znacznej mierze polskiej. Ukazują one związki i analogie między kulturą muzyczną poszczególnych krajów słowiańskich. Dążąc do ukazania ciągłości kultury tych krajów, Bełza prowadził systematyczne badania archiwalne w ZSRR. W wyniku tych badań opublikował ponad 60 nieznanych dotąd utworów muzyki polskiej, głównie z końca XVIII i z XIX w., wypełniając tym samym luki w historii muzyki polskiej tego okresu. Jest on ponadto autorem pierwszych monografii wielu kompozytorów, m.in. M. Szymanowskiej, M.Kl. Ogińskiego. Pod jego kierunkiem zostały zapoczątkowane po raz pierwszy w Związku Radzieckim systematyczne badania w zakresie dantologii.

Literatura: A.A. Sidorow, W.I. Ełydniew I.F. Bełza kak istorik kultury oraz J. Pławies Issledowatiel i drug czeszskoj i słowackoj muzyki, w: Sławianie i zapad, księga pamiątkowa I. Bełzy, red. B.A. Rybaków, Moskwa 1975 (zawiera spis wybranych publikacji oraz wydanych kompozycji Bełzy). G. Wiśniewski, Między Polską i Rosją: Igor i Swiatosław Bełzowie, Warszawa 2016; G. Wiszniewskij, Mieżdu Polszej i Rossijej: Igorʹ i Swiatosław Bełza, tłum. A. Kuzʹmiczowa, Moskwa 2018.